Στα προϊόντα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας εντάχθηκε το καραμπάσι, το αιθέριο έλαιο που παράγεται από τα τέλη του 18ου αιώνα στον Τζιτζιφέ Αποκορώνου.
Η ανακοίνωση της ένταξης στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας στο Καραμπάσι έγινε χθες με την περιφερειακή σύμβουλο κ. Σοφία Μαλανδράκη- Κρασουδάκη να σημειώνει πως η σχετική πρόταση κατατέθηκε τον Φεβρουάριο του 2021 και αυτό προέκυψε «από τη γνωριμια μου με τον κ. Χρήστο Τσουρουπάκη, τον τελευταίο “καραμπασά”.
Με το δήμαρχο κ. Χ. Κουκιανάκη, καθώς το καραμπάσι γίνεται μόνο στον Τζιτζιφέ Αποκορώνου έγινε η πρόταση αυτή που έγινε δεκτή. Σε αυτήν τη δουλειά βοήθησαν ο Γιώργος Λιμαντζάκης ειδικός συνεργάτης του κ. Κουκιανάκη και η Μαρία Φλουρή εκπαιδευτικός και προσωπική μου φίλη».
Η περιφερειακή σύμβουλος επισήμανε την ανάγκη καταγραφής για το καραμπάσι ως ένα ισχυρό πολιτιστικό στοιχείο για τα Χανιά και την Κρήτη, τονίζοντας πως η εγγραφή «δίνει την πιστοποίηση με την οποία μπορείς να κάνεις πολλά πράγματα. Να συνδεθείς με τα πανεπιστήμια και τα άλλα ερευνητικά ιδρύματα».
Ο Χρήστος Τσουρουπάκης, ο μοναδικός καραμπασάς, τόνισε πως «το αιθέριο έλαιο αυτό , το καραμπάσι, έβγαινε μόνο στον Τζιτζιφέ. Αυτό το φάρμακο το έμαθα από τον πατέρα μου Ιωάννη Τσουρουπάκη με αυτό ανέθρεψε την οικογένεια του και σε αυτόν οφείλω ότι έχω μάθει. Είναι ένα φάρμακο πολύ δυνατό». Ο ίδιος παρατήρησε πως με τα χρόνια πέθαναν οι παλιοί καραμπασάδες και έχει απομείνει μόνο αυτός να ασχολείται, ενώ βοηθάει και η κόρη του.
Την πλήρη ικανοποίηση του για την εγγραφή του καραμπασιού στο εθνικό ευρετήριο δήλωσε ο δήμαρχος Αποκορώνου κ. Χ. Κουκιανάκης τονίζοντας τη συμβολή της κ. Μαλανδράκη- Κρασουδάκη και τη συνδρομή του Δήμου. «Θεωρώ ότι ήταν ένας χρέος όλων μας απέναντι στην ιστορία του τόπου, στα ήθη και τα έθιμα μας. Δεν θα βρισκόμασταν εδώ αν δεν υπήρχε ο κ. Χ. Τσουρουπάκης που είναι ο συνεχιστής της προσπάθειας αυτής και τον ευχαιρστούμε. Χρέος δικό μας είναι να μεταλαμπαδεύσουμε στις επόμενες γενιές και να αναδείξουμε τις θεραπευτικές ιδιότητες του καραμπασιού. Εμείς οι παλαιότεροι μεγαλώσαμε με το καραμπάσι, θυμάμαι τον πατέρα του κ. Τσουρουπάκη να περνάει από το χωριό μας και ο συγχωρεμένος ο πατέρας μου να το παίρνει με ανταλλαγή προϊόντων».
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ
Το καραμπάσι ή δαφνέλαιο είναι ένα προϊόν απόσταξης. Οι παραγωγοί του -που λέγονταν καραμπασάδες- μάζευαν και συγκέντρωναν τα κλαδιά της δάφνης το καλοκαίρι (συνήθως Ιούλιο με τέλη Αυγούστου), τα άφηναν να ξεραθούν (συνήθως μερικές μέρες ή βδομάδες) και στη συνέχεια τα «καθάριζαν», διαχωρίζοντας με τα χέρια ή με ένα μικρό μαχαίρι τα φύλλα από το κλαδί. Στη συνέχεια τα έβαζαν σε ένα καζάνι και τα έβραζαν με σκοπό να προκύψει ένα απόσταγμα, όπως γίνεται με τη ρακή (τσικουδιά). Οι υδρατμοί που παράγονταν με το βράσιμο οδηγούνταν μέσω ενός σωλήνα (λουλά) μέσα από μια γούρνα ή δεξαμενή γεμάτη κρύο νερό, με αποτέλεσμα να ψύχονται και υγροποιούνται. Οι σταγόνες που προέκυπταν περνούσαν από μια σειρά διάτρητων δίσκων (λαμπίκο) και από το άκρο του σωλήνα έτρεχε σε ένα δοχείο (λαΐνι) το απόσταγμα, το οποίο δεν ήταν καθαρό αιθέριο έλαιο, αλλά αναμεμειγμένο με νερό και άλλα στοιχεία. Οι παραγωγοί μάζευαν αυτό το υγρό με ένα μπρίκι και το άφηναν να κατασταλάξει, ώστε το νερό και άλλα στοιχεία να πάνε στον πάτο και το λάδι να βγει στην επιφάνεια. Στη συνέχεια μάζευαν μόνο την πάνω στρώση (το λάδι) και το σούρωναν, και το αποτέλεσμα ήταν το καραμπάσι. Για να προκύψουν 150-200 γραμμάρια καραμπάσι πρέπει κανείς να βράσει 5 μεγάλα δεμάτια δαφνόφυλλα με 70 λίτρα νερό για τουλάχιστον 4-5 ώρες, με αποτέλεσμα να χρειάζεται πολλαπλάσιος χρόνος ή και μέρες για να παραχθούν λίγα λίτρα καραμπάσι.
ΟΙ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ
Στο καραμπάσι αποδίδονται τόσο θεραπευτικές όσο και καλλωπιστικές ιδιότητες. Πολλοί το θεωρούσαν ιδιαίτερα αποτελεσματικό απέναντι στον πονοκέφαλο, τον πονόδοντο, τον έρπη, την ωτίτιδα, τη φαρυγγίτιδα, την ιγμορίτιδα, την αρθρίτιδα, την έντονη κόπωση και ατονία, εντερικά προβλήματα, πόνους στα νεφρά και το συνάχι. Η συνηθέστερη χρήση του ήταν κανείς να το πίνει (σε μικρές ποσότητες, δηλαδή 5-6 σταγόνες οι ενήλικες, λιγότερο ή και το μισό τα παιδιά) ή να το διαλύει σε λίγο νερό ή ζάχαρη. Χρησιμοποιούνταν επίσης για εντριβές, ειδικά για πονοκεφάλους, αρθριτικά ή άλλους τοπικούς πόνους. Με δεδομένη τη δυσκολία της πρόσβασης μεγάλου μέρους του αγροτικού πληθυσμού σε φάρμακα και υπηρεσίες υγείας, το καραμπάσι θεωρούνταν και χρησιμοποιούνταν ως ένα από τα «υπερφάρμακα» της εποχής, μαζί με το κινίνο και το μουρουνέλαιο. Συνήθιζαν να το χρησιμοποιούν ακόμα και γιατροί στα χωριά και τις κωμοπόλεις της Κρήτης, κυρίως ως αντισηπτικό σε πληγές ή σε μικροεπεμβάσεις που μπορεί να γίνονταν σε αγροτικά ιατρεία, αλλά και από τις μαίες στη γέννα, για να απολυμάνουν τα εργαλεία τους, τα χέρια τους και τον ομφάλιο λώρο μετά την κοπή, ώστε να αποτρέψουν τον επιλόχειο πυρετό, που «θέριζε» τις γυναίκες μετά τη γέννα. Το καραμπάσι θεωρούνταν επίσης αποτελεσματικό απέναντι στη λεγόμενη «ταινία» (Taenia), ένα παράσιτο που ζει στο έντερο. Οι ενήλικες ή τα παιδιά που έπασχαν από αυτήν έτρωγαν κανονικά, αλλά αδυνάτιζαν διαρκώς. Οι άνθρωποι στα χωριά πίστευαν πως στο στομάχι τους υπήρχαν σκουλήκια που έτρωγαν το φαγητό, που τα ονόμαζαν «ορμήγκους». Σε αυτή την περίπτωση, ο ασθενής έπινε μερικές σταγόνες καραμπάσι (2-3 αν ήταν παιδί) με μισό κουταλάκι ζάχαρη και μετά από λίγο απέβαλλε το παράσιτο μαζί με τα κόπρανα.
Πέρα από τα πλήθος παραδείγματα χρήσης στον άνθρωπο, το καραμπάσι επίσης χρησιμοποιούνταν για να ανακουφίσει ζώα ή να προστατεύσει καλλιέργειες. Σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός παλιού καραμπασά, «Παλιά πούλαγα πολύ καραμπάσι σε ανθρώπους που είχανε χτήματα, μουλάρια, γίδια, και τα ‘πιανε «σφαΐ» [κοιλιακοί πόνοι]. Τότες βάζανε στον ντορβά [κουβά] μέσα καρπό και βάζανε από πάνω καραμπάσι και το αναπνέανε τα ζώα και των επέρνα ο πόνος. Όταν καμιά φορά έσπαγε καμιά αίγα τον πόδα τζη και έκανε πληγή τση βάζανε καραμπάσι και έβγανε τη μυρουδιά και έδιωχνε τσι μύγες». Σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες, κάποιοι αγρότες της Μεσαράς (πεδιάδα στα νότια του Ηρακλείου) συνήθιζαν να στάζουν μερικές σταγόνες σε σωρούς από στάρι ή καλαμπόκι (σε κλειστό χώρο), καθώς αυτό απωθούσε τα έντομα κι έτσι προστάτευε τη σοδειά. Πέραν των παραπάνω χρήσεων, το καραμπάσι είχε και καλλωπιστικές ιδιότητες. Η μυρωδιά του ήταν έντονη και παρέπεμπε στη δάφνη, γι’ αυτό και χρησιμοποιούνταν ως άρωμα από αρκετές γυναίκες στα χωριά της Κρήτης. Οι παλιοί καραμπασάδες έλεγαν πως οι γυναίκες ήταν παραδοσιακά καλές πελάτισσες, ενώ συνήθιζαν να το φυλάνε σε ένα μικρό μπουκαλάκι μέσα ή κοντά στο εικονοστάσι, μια συμβολική ένδειξη της σημασίας του.
Τι είναι το ευρετήριο άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς;
Στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας εμπεριέχονται προϊόντα αλλά και δράσεις (χοροί, μαγειρική, παραδοσιακές τέχνες) οτιδήποτε είναι άυλο και έχει σχέση με την παράδοση. Το 2023 εντάχθηκαν 21 στοιχεία ανάμεσα τους και το καραμπάσι. «Η διαμόρφωση αφορά τόπους και ανθρώπους, είναι άυλο αλλά συνδιαμόρφωσε την ιστορία, τη ζωή και την οικονομία. Τέτοια στοιχεία πολλές φορές είναι ανεξερεύνητα. Το καραμπάσι την κατοχή ήταν προσοδοφόρο για την περιοχή του Τζιτζιφέ και τον 18ο και τον 19ο αιώνα ήταν ένα σοβαρό οικονομικό στοιχείο για τους 10 περίπου καραμπασάδες».
