■ Τα αρχεία της Επανάστασης και οι περιπέτειές τους
Τι έχει αποµείνει σήµερα από την Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη; Ποιες σηµαντικές πρωτογενείς πηγές διασώζονται µέχρι τις µέρες µας; Ποια ήταν η τύχη ιστορικών τεκµηρίων της εποχής και ποια διαδροµή ακολούθησαν µέχρι να βρουν µια θέση στο αρχειοστάσιο του αρµόδιου φορέα; Παραµονές της 203ης επετείου από την Επανάσταση του ’21 οι “διαδροµές” επισκέφθηκαν το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (Ι.Α.Κ.) για να δουν από κοντά κειµήλια της Επανάστασης, αλλά και να ακολουθήσουν τα ίχνη κάποιων ντοκουµέντων µέσα στον χρόνο.
Μια διαδροµή περιπετειώδης -κινηµατογραφική θα έλεγε κανείς- καθώς ό,τι διασώθηκε πέρασε κυριολεκτικά δια πυρός και σιδήρου και αναµετρήθηκε µε όλη την κακοδαιµονία της ελληνικής πραγµατικότητας: πόλεµος, παντελής έλλειψη οργάνωσης, απουσία αρχειακής συνείδησης, ίντριγκες και ανταγωνισµοί.
Ξεναγός µας σε αυτό το ιδιαίτερο ταξίδι ο προϊστάµενος του Ι.Α.Κ. Κωστής Φουρναράκης, ο οποίος έχει µελετήσει εκτενώς την ιστορία των αρχείων από την Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη κι έχει αρθρογραφήσει σχετικά (“Περί της τύχης των αρχείων της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη”, επιστηµονική περιοδική έκδοση Ιεράς Μητρόπολης Ρεθύµνης και Αυλοποτάµου “Νέα Χριστιανική Κρήτη”, Ρέθυµνο, 2021, περίοδος Γ’, τεύχος 39).
ΠΟΛΥΤΙΜΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ
Τι όµως πρωτογενή γραπτά ντοκουµέντα – δηµόσια αρχεία έχουν διασωθεί µέχρι τις ηµέρες µας και φυλάσσονται σήµερα στο Ι.Α.Κ.;
«Τα δηµόσια αρχεία του κρητικού αγώνα που βρίσκονται στο Ιστορικό Αρχείο περιλαµβάνουν το Αρχείο των Επαναστατικών Αρχών της Κρήτης 1821-1830, δηλαδή το Αρχείο της Επανάστασης του 1821 -1830 και το Αρχείο των Παραστατών της Κρήτης. Τα δύο αυτά αρχεία συνδέονται θεµατικά καθώς περιέχουν αλληλογραφία που παρήχθη από τις επαναστατικές αρχές τους, βουλευτές και πληρεξούσιους της Κρήτης, κατά τη διάρκεια του δεκαετούς αγώνα».
Πιο συγκεκριµένα, το Αρχείο της Επανάστασης του 1821 -1830 περιλαµβάνει το αρχείο αλληλογραφίας που τηρούσαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης οι επαναστατικές αρχές της Κρήτης, δηλαδή ο γενικός έπαρχος, ο αρµοστής, η διοικητική επιτροπή της Γραµβούσας και το κρητικό συµβούλιο, µε την κεντρική επαναστατική διοίκηση της Ελλάδας (εκτελεστικό, διοικητική επιτροπή, αντικυβερνητική επιτροπή) τους βουλευτές και τους πληρεξούσιους της Κρήτης, τον πρώτο κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, τους Κρήτες οπλαρχηγούς, τους σηµαίνοντες Έλληνες και ξένους στρατιωτικούς και πολιτικούς κ.ά.
«Ως προς το περιεχόµενο το Αρχείο αυτό περιλαµβάνει εισερχόµενα και σχέδια εξερχόµενων εγγράφων, στρατιωτικές διαταγές, εκθέσεις, υποµνήµατα, αναφορές, εγκυκλίους, επιστολές και πιστοποιητικά µε ποικίλους αποδέκτες», εξηγεί ο κ. Φουρναράκης.
Εκτός, όµως, από τις επαναστατικές αρχές που βρίσκονταν στην Κρήτη, αρχείο τηρούσαν και οι παραστάτες (βουλευτές) και πληρεξούσιοι της Κρήτης που συµµετείχαν στις εθνοσυνελεύσεις και διέµεναν στην Πελοπόννησο. Το Αρχείο των Παραστατών της Κρήτης του 1821 περιλαµβάνει µεγάλο αριθµό δηµοσίων κυρίως εγγράφων, την αλληλογραφία των παραστατών µε το Εκτελεστικό, µε τις επαναστατικές αρχές στην Κρήτη, µε οπλαρχηγούς και πολιτικούς.
Τα δύο αυτά δηµόσια αρχεία δίνουν πολύτιµες πληροφορίες για τα όσα συνέβησαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης αλλά και ευρύτερα το πολιτικό, κοινωνικό και οικονοµικό περιβάλλον της εποχής. «Τα δύο αυτά αρχεία παρέχουν στον ιστορικό τη δυνατότητα να µελετήσει τη συµβολή της Κρήτης στην Επανάσταση του 1821», σηµειώνει σχετικά ο κ. Φουρναράκης και προσθέτει πως µέσω των αρχείων αυτών µπορεί κανείς να αντλήσει πλήθος στοιχείων για τη στρατιωτική και πολιτική οργάνωση του αγώνα, τη συνεργασία των επαναστατικών αρχών της Κρήτης και της Ελλάδας, τον ρόλο των Μεγάλων ∆υνάµεων, τη βοήθεια των φιλελλήνων, τον τρόπο διεξαγωγής των µαχών, τις καταδροµές, τους πόρους του αγώνα. Παράλληλα, µέσα από τα αρχεία αυτά “φωτίζονται” ιστορικά οι αντιζηλίες µεταξύ των οπλαρχηγών, οι αξίες και η παιδεία των ανθρώπων της εποχής, οι διαφωνίες, οι θυσίες και οι επιτυχίες των Κρητικών, αλλά και τα αίτια της ατυχούς κατάληξης του δεκάχρονου Κρητικού Αγώνα, καθώς αυτός δεν είχε την ευτυχή κατάληξη της Επανάστασης στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ
Κι αν σήµερα φαντάζει σχεδόν αυτονόητη η αξία των γραπτών αυτών ντοκουµέντων γύρω από την Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη, η πορεία τους µέσα στον χρόνο κάθε άλλο παρά συνηγορεί στην ύπαρξη οποιασδήποτε τέτοιας παραδοχής ως… αυτονόητης.
Τα συγκεκριµένα αρχεία αφού έµειναν αλώβητα από τις καταστροφικές συνέπειες του πολέµου, έφυγαν από την Κρήτη, στην πορεία για χρόνια αγνοούνταν, εν τω µεταξύ λεηλατήθηκαν, πωλήθηκαν και αγοράστηκαν κατ’ επανάληψη, για να διασωθούν τελικά από καθαρή τύχη την ώρα που προορίζονταν για να χρησιµοποιηθούν για το τύλιγµα… αλίπαστων και άλλων εδώδιµων της Σαρακοστής!
«…Στις 16 ∆εκεµβρίου 1830 το Κρητικού Συµβούλιο διαλύθηκε και ο προσωρινός γραµµατέας του Νικόλαος ∆αµβέργης αναχώρησε από την Κρήτη, παίρνοντας µαζί του µέσα σε µια βούργια (σακίδιο πλάτης) το Αρχείο των Επαναστατικών Αρχών και το µετέφερε στην ελεύθερη Ελλάδα», γράφει ο κ. Φουρναράκης στο σχετικό άρθρο του, ενώ όσον αφορά το Αρχείο των Παραστατών της Κρήτης αυτό φυλάσσονταν στους τόπους των Εθνοσυνελεύσεων και στο Ναύπλιο, όπου διέµεναν οι παραστάτες και πληρεξούσιοι της Κρήτης. Μετά το τέλος της Επανάστασης περιήλθε στην κατοχή του Ζαχαρία Πρακτικίδη και µεταφέρθηκε αρχικά στη Νάξο, στη Νάουσα της Πάρου και στη συνέχεια στην Αθήνα.
«Τα δύο αυτά αρχεία µετά τον θάνατο των διαχειριστών τους (Ν. ∆αµβέργη και Ζ. Πρακτικίδη) χάθηκαν, εντοπίστηκαν όµως τυχαία προς τα τέλη του 19ου αιώνα και αγοράστηκαν, το µεν Αρχείο των Επαναστατικών Αρχών της Κρήτης του 1821 από τον ιστοριοδίφη και λογοτέχνη Γιάννη Βλαχογιάννη, το δε Αρχείο των Παραστατών της Κρήτης από τον οπλαρχηγό Χατζηµιχάλη Γιάνναρη. ∆εν πέρασαν όµως πολλά χρόνια και τα αρχεία αυτά χάθηκαν για άλλη µια φορά, διασκορπίστηκαν, κατακρατήθηκαν για χρόνια από ιδιώτες, ώσπου µετά από επίµονες και µακροχρόνιες προσπάθειες εντοπίστηκαν, επιστράφηκαν, ένα µέρος τους αγοράστηκε από το Κράτος και στο τέλος κατατέθηκαν στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης», σηµειώνει ο σηµερινός προϊστάµενος του Ι.Α.Κ.
ΠΕΡΙΤΥΛΙΓΜΑ ΓΙΑ… ΣΑΡ∆ΕΛΕΣ
Οι περιπέτειες των αρχείων του Κρητικού 1821 θα µπορούσαν να αποτελέσουν ενδιαφέρουσα πλοκή ιστορικού µυθιστορήµατος ή σενάριο για ταινία, µου λέει ο κ. Φουρναράκης καθώς ανοίγει ορισµένους φακέλους του Αρχείου για να φωτογραφήσω ενδεικτικά κάποια έγγραφα.
«Με την τέχνη ίσως φαίνονταν εναργέστερα οι αδυναµίες της δηµόσιας διοίκησης, η έλλειψη αρχειακής συνείδησης, οι ανταγωνισµοί των λογίων για την κατοχή των αρχείων, οι συναλλαγές, το επίπεδο του πολιτισµού, ο τιτάνιος αγώνας επιφανών κρητολόγων, όπως οι Στ. Α. Ξανθουδίδης, Ν. Ι. Παπαδάκης και Ν. Β. Τωµαδάκης, για να βρεθούν τα ιστορικά έγγραφα και να κατατεθούν στο Ι.Α.Κ., τα παράδοξα και οι ανατροπές στην υπόθεση των χαµένων επαναστατικών αρχείων», συµπληρώνει ο συνοµιλητής µου.
Όσο κι αν ακούγεται υπερβολικός ο σχολιασµός του κ. Φουρναράκη για τις περιπέτειες που πέρασαν τα αρχεία έως ότου καταλήξουν στο Ι.Α.Κ., η πραγµατικότητα ξεπερνάει στην προκειµένη περίπτωση τη φαντασία. Ένα µόνο στιγµιότυπο από όσα επιφύλαξε η µοίρα για το Αρχείο των Επαναστατικών Αρχών της Κρήτης αρκεί για να δώσει µια εικόνα της απίστευτης περιπέτειας των αρχείων.
«Το αρχείο των επαναστατικών αρχών της Κρήτης ανακαλύφθηκε τυχαία από τον Γιάννη Βλαχογιάννη την Κυριακή της Τυρινής του 1895, στο παντοπωλείο του Ι. Σταµατόπουλου, στη Βαρβάκειο. Μια στοίβα χαρτιά πάνω από ένα βαρέλι µε παστές σαρδέλες προσέλκυσε το ενδιαφέρον του µανιώδους συλλέκτη και συγγραφέα, ο οποίος διαπίστωσε ότι επρόκειτο για τα χαµένα έγγραφα του αρχείου της Κρήτης το 1821. Όπως πληροφορήθηκε είχαν µεταφερθεί από ένα παιδί στο παντοπωλείο και πωλήθηκαν ως χαρτί περιτυλίγµατος. Πάνω από 2000 πολύτιµα έγγραφα θα χρησιµοποιούνταν για το τύλιγµα αλίπαστων και άλλων εδώδιµων, αν δεν περνούσε ο Βλαχογιάννης εκείνη την ηµέρα από εκεί», αναφέρει ο προϊστάµενος του Ι.Α.Κ.
Μάλιστα, ο “Ρεπόρτερ” της εφηµερίδας “Πατρίς” των Χανίων είχε περιγράψει µε γλαφυρότητα το γεγονός: «Περιεργότατος δε είνε ο τρόπος καθ’ όν τα έγγραφα ταύτα περιήλθον εις την κατοχήν του κ. Βλαχογιάννη. Ήτο Κυριακή της Τυρινής του 1895 και ο κ. Βλαχογιάννης -όστις εν παρόδω ειρήσθω, ασχολείται ειδικών εις µελέτας της νεωτέρας ιστορίας- τυχαίως διήρχετο παντοπωλείου τινός της νέας αγοράς των Αθηνών, την προσοχήν του προσείλκυσεν ορµαθός εγγράφων, ανηρτηµένων άνωθεν βαρελίου σαρδελλών. Απέσπασεν έν και το ανέγνωσε. Και µετ’ εκπλήξεως είδε προ τίνος ευρήµατος ευρίσκετο, απετάθη δε ευθύς προς τον παντοπώλην, ζητών πληροφορίας. Ευτυχώς ευρέθη προ σωρείας παρόµοιων εγγράφων άλλων µεν ανηρτηµένων επί των τοίχων και προωρισµένων να χρησιµεύσωσιν ως περιτύλιγµα του ταραµά της καθαράς ∆ευτέρας. Άλλα δε διά τον αυτόν σκοπόν κατέκειντο κατά σωρούς εις τινά γωνίαν. Ο κ. Βλαχογιάννης διεπραγµατεύθη ευθύς τα της αγοράς των. Περισυνέλεξεν επιµελώς πάντα όσα εύρε τα ηγόρασεν αντί 3-4 δραχµών και προέβη εις ανακρίσεις, πως τα έγγραφα εκείνα περιήλθον εις την κατοχήν του µπακάλη. Ούτος απλώς κατέθεσεν ότι τα ηγόρασε παρά παιδός, όστις του τα είχε φέρει την προηγουµένην µέσα εις ένα ζεµπήλι… ».
Πέντε χρόνια αργότερα, το 1900 ο Βλαχογιάννης ήρθε σε συνεννόηση µε την κυβέρνηση της αυτόνοµης Κρητικής Πολιτείας και, για να πουλήσει το αρχείο που είχε βρει στη Βαρβάκειο. Έπειτα από διαπραγµατεύσεις η Κρητική Πολιτεία – όπως γράφει ο κ. Φουρναράκης στο σχετικό άρθρο του- αγόρασε τα έγγραφα του Κρητικού Αγώνα καταβάλλοντας στον Βλαχογιάννη µεγάλο, για την εποχή, τίµηµα 3.000 χρυσές δραχµές. Το αρχείο ήταν σχεδόν πλήρες. Ο Βλαχογιάννης είχε υπολογίσει κατά προσέγγιση ότι περιείχε πάνω από 2000 έγγραφα.
Σήµερα το Αρχείου της Επανάστασης του 1821 – 1830 που φυλάσσεται στο Ι.Α.Κ. περιλαµβάνει 1541 πρωτότυπα έγγραφα.
Αντίστοιχα µετά από ενέργειες του Ν. Β. Τωµαδάκη η “Συλλογή Γ. Κρέµου” αγοράστηκε από το Ελληνικό ∆ηµόσιο και κατατέθηκε δια της τότε διευθύνουσας τα Γενικά Αρχεία του Κράτους Μαρίας Χαιρέτη στο Ι.Α.Κ.,
Οι συλλογές Γεωργίου Κρέµου και Ζαχαρία Πρακτικίδη, συνθέτουν το Αρχείο των Παραστατών. Ένα αρχείο που τηρούσε ο Ζ. Πρακτικίδης, στη συνέχεια περιήλθε στον Χατζηµιχάλη Γιάνναρη, από εκείνον δόθηκε στον Κρέµο, χωρίς εκείνος να το επιστρέψει ποτέ πίσω στον οπλαρχηγό, κι έπειτα από µια σειρά νέες παλινωδίες, ένα τµήµα αυτών (περιπου 800 έγγραφα) εντοπίστηκε το 1973 στο βιβλιοπωλείο του Ευτύχιου Βαγιονάκη ως “Συλλογή Γ. Κρέµου” και διατίθεντο προς πώληση.
Σήµερα, το Αρχείο των Παραστατών της Κρήτης, χωρισµένο στις συλλογές Γ. Κρέµου και Ζ. Πρακτικίδη βρίσκεται στο Ι.Α.Κ. και είναι προσβάσιµο σε κάθε ερευνητή.
