Η αφορµή για αυτό το ταξίδι δόθηκε µετά από µια επαγγελµατική επίσκεψη στην Χίο για την πιστοποίηση του xιώτικου µανταρινιού προκειµένου να αναγνωρισθεί σαν ΠΟΠ (Προστατευµένη Ονοµασία Προέλευσης).
Η Χίος βρίσκεται πολύ κοντά στον Τσεσµέ µια ώρα µε το καραβάκι και από εκεί µε το λεωφορείο πήραµε τον δρόµο για το Αϊβαλι. Ένας Χιώτης από την παρέα µας πληροφόρησε ότι από τον Τσεσµε είναι η καταγωγή της µητέρας του µεγάλου µουσικοσυνθέτη Μικη Θεοδωράκη και από το Αϊβαλί κατάγεται η µητέρα του µεγάλου τραγουδιστή Στέλιου Καζαντζίδη καθώς και του µεγάλου πεζογράφου και αγιογράφου Φ. Κόντογλου.
Ο Τσεσµές ήταν η γνωστή Ελληνική πόλη Κρήνη. Οι πρόσφυγες αυτής της πόλης εγκαταστάθηκαν στη Νέα Κρήνη Θεσαλλονίκης
Στο Κάστρο Τσεσµέ υπάρχει σε περίοπτη θέση το άγαλµα του Τζεζαιρλή (από το Αλγέρι).Γαζή Χασάν Πασά , ο οποίος φαίνεται στην παραπλεύρως φωτογραφία (Φωτ.1)
Η οδική διαδροµή από Τσεσµέ στο Αϊβαλί είναι πολύ όµορφη και εντυπωσιάζουν οι τεράστιες φυτείες ελιάς που έχουν εγκαταστήσει οι Τούρκοι σε όλη αυτή την παραλιακή ζώνη. Μάλιστα για την διαφήµιση του ελαιόλαδου τους, οι Τούρκοι έφτιαξαν και ένα τηλεοπτικό σποτ που µιλάει για 8.000 χιλιόµετρα ακτογραµµής φυτεµένα µε ελιές µαζί δείχνουν και κάτι πήλινους αµφορείς και καταλήγει το διαφηµιστικό τους σποτ «Τουρκία η χώρα της Ελιάς και του Ελαιόλαδου».Στην διαδροµή στις κορυφογραµµές των βουνών βλέπαµε τις ανεµογεννήτριες στα αιολικά πάρκα για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ενώ στις νησίδες των δρόµων είχαν εγκατασταθεί περισσότερα είδη πεύκων µε ωραία κόµη και σε µερικές περιπτώσεις και φοίνικες. Μετά τον Τσεσµέ συναντάµε την κωµόπολη Alacat µε πολύ ωραία τουριστικά κτίρια. Τα σπίτια είναι χτισµένα από ωραία πέτρα.
Το λεωφορείο περνά έξω από την Σµύρνη από τα τουριστικά θέρετρα της Naridera και Balcova .Επίσης περνάµε και κοντά από τα Βούρλα (Urla).
Στην διασταύρωση προς την Σµύρνη υπάρχει επιγραφή που οδηγεί στο αεροδρόµιο που φέρει το όνοµα «Μεντερές». Ο Μεντερές ήταν πρωθυπουργός της Τουρκίας την περίοδο 1955-60. Ήταν ο αρχιτέκτονας του «πόγκροµ» που κατέστρεψε τον Ελληνισµό της Κωνσταντινούπολης
Μου έλεγε ο φίλος της Κρήτης Ali Onay που τον επισκεφτήκαµε στο Αϊβαλί ότι το Πoγκρόµ της 6ης και 7ης Σεπτεµβρίου του 1955 µε την καταστροφή του Ελληνισµού της Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε «εθνική καταστροφή» για την Τουρκία, αυτό το έλεγε και στους συµπολίτες του Τούρκους και κόντεψε να τον δείρουν µέχρι που βγήκε ο αρχηγός του Λαϊκού κόµµατος της Τουρκία Ίσµετ Ινονού στην Εθνοσυνέλευση και χαρακτήρισε επίσης το Πογκρόµ της «Ινσταµπούλ» ως «εθνική καταστροφή» για την Τουρκία. Για το πογκρόµ της Πόλης ο Ali έχει προσωπικές εµπειρίες από τον αδερφό του που έχει παντρευτεί Αρµένισσα και ζούσε στην Κωνσταντινούπολη τότε που ο Τούρκικος όχλος επιτέθηκε στα καταστήµατα και τα σπίτια των Χριστιανών. Για αυτά τα γεγονότα έκανε την εµφάνιση της µια Τούρκικη ταινία µε τίτλο «Οι πληγές του φθινοπώρου». Είναι µια σχηµατική σε βαθµό αφέλειας ταινία αν την κρίνει κανείς από τον τρόπο που παρουσιάζει τους Έλληνες της Πόλης: η πολυπληθής Ελληνική κοινότητα αντιπροσωπεύεται από µια πόρνη.
Κοντά στο Αϊβαλί βρισκόταν οι πόλεις Altinova (Αγιασµέτι) και το Γιαννιτσοχώρι (Kucukkoy) για το οποίο κάνει αναφορά ο Φώτης Κόντογλου στο βιβλίο του «Αϊβαλί πατρίδα µου».
Όπως είπαµε πιο πάνω σκοπός µας ήταν να επισκεφτούµε τους Τουρκοκρητικούς του Αϊβαλί οι οποίοι µε την Συνθήκη της Λωζάνης ανταλλάχθηκαν µε τους Έλληνες της Μίκρας Ασίας. Για τα γεγονότα αυτά οι εγκύκλιες γνώσεις µας από τα σχολεία είναι ανεπαρκείς.
∆υστυχώς τις Συνθήκες της πρόσφατης Ιστορίας µας όπως της Λωζάνης ,των Σεβρών και τις άλλες καθώς και την ιστορία των Κρητικών επαναστάσεων δεν την διδαχθήκαµε όσο έπρεπε την περίοδο που φοιτούσαµε στα γνωστό «Οχταταξια», γυµνάσια.
Από τις Κρητικές επαναστάσεις είναι γνωστή σε όλους µας αυτ’η του 1866 µε αποκορύφωµα το Αρκάδι, που το ολοκαύτωµα του γιορτάζεται επίσηµα από το κράτος µας. Όλοι ξέρουµε από τις γιορτές ότι η ανατίναξη της Μονής Αρκαδιού έγινε στις 9 Νοεµβρίου 1866, µέσα στο µοναστήρι υπήρχε, µια δύναµη µε 250 µαχητές υπό τον Ανθυπολοχαγό Ιωαν ∆ηµακόπουλο και 714 γυναικόπαιδα. Οι πολιορκηµένοι µε ηρωισµό απέκρουσαν τις αλλεπάλληλες επιθέσεις των 15000 Τουρκοαιγυπτιων υπό τον Αλβανό Μουσταφά Πασά, επονοµαζόµενος και Μουσταφάς Πασάς, Γκιριτλής που τον είχε αφήσει Γενικό ∆ιοικητή της Κρήτης ο Ιµπραήµ Μεχµέτ Αλί της Αιγύπτου. Ο Γκιριτλής είχε παντρευτεί Χριστιανή από τον Μυλοπόταµο.
Ευρισκόµενος στο Αϊβαλί ερευνώ τα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά των κατοίκων του και µου έρχονται στο µυαλό µου σκόρπια διάφορα ιστορικά γεγονότα της επαρχίας µου του Σελίνου κατά την περιόδο της Τουρκοκρατιάς σχετικά µε τον εξισλαµισµό που έγινε την περίοδο αυτή στα διάφορα χωριά της Επαρχίας µου. Στην ιστορία της Κρήτης του Ιωαν.Μουρέλλου στην σελίδα 132 αναφέρεται ότι στο χωριό Στράτοι Σελίνου το 1764 , δηλαδή εκατόν χρόνια µετά την Τούρκικη κατάκτηση , οι 70 Χριστιανικές οικογένειες του χωριού Στράτοι αλλαξοπίστησαν, ακόµη και ο παπάς τους. Αργότερα στην επανάσταση του 1821 στην Κρήτη για τους τουρκισθέντες Σελινιώτες γράφει ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης ο εγκυρότερος αποµνηµονευµατογράφος του Κρητικού Αγώνα : «Οι Σελινιώται οι µόλις προ εκατόν ετών Τουρκισθέντες ήσαν οι ανδρειώτεροι των λοιπών Τούρκων της Κρήτης, προσετί και οι µάλλον εύρωστοι, ωκύποδες και επιτηδειότεροι πολεµισταί υπερασπίζουν φιλοτίµως τον οχυρόν τόπον των.» Εκεί στο Αϊβαλί διερωτώµαι οι απόγονοι αυτών των χωριών που εξισλαµίστηκαν µε τα ελληνικά ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά σε ποια χωριά της Μικράς Ασίας θα είναι σήµερα διασκορπισµένοι ; Άραγε θα ξεχωρίζουν στην µορφή από τους Τούρκους της Ανατολίας, που έχουν ασιατικά χαρακτηριστικά; Στην Κύπρο σήµερα στα κατεχόµενα εύκολα ξεχωρίζουν τους Τουρκοκύπριους από τους εποίκους της Ανατολής.
Όµως αυτοί οι εξισλαµιθέντες Κρητικοί διέπραξαν πρωτοφανείς αγριότητες σε σχέση µε τους Τούρκους που έφτασαν στην Κρήτη αµέσως µετά την κατάληψή της από τους Τούρκους. Οι παππούδες µας ιστορούν τις φρικαλεότητες των γενίτσαρων όπως πχ. της οικογένειας των Καούρηδων ,του Αζωγυρέ, του Κακοδικιού και του Βουτά αλλά και των υπόλοιπων γενίτσαρων σε βάρος των Χριστιανών. Ευτυχώς τότε για την προστασιά των Ρωµιών δηµιουργήθηκαν οι «Χαίνηδες» ολιγοµελείς οµάδες Χριστιανών προεπαναστατικά που τιµωρούσαν κάθε κατακτητική αδικία σε βάρος των Χριστιανών από τους Τούρκους.
Οι Θοδωράκηδες,, οι Καλλαιτζακηδες, Οι Πρωτοπαπάδες, οι Γεωργιάκοι, οι Κούµηδες, οι Κριάρηδες, οι Μπασιάδες, οι Φούµηδες και άλλοι είναι µερικοί από τους Χαινηδες που ανδραγάθησαν την εποχή εκείνη στο Σέλινο
Μελετώντας την πολιτισµική ανάπτυξη των Τουρκοκρητικών στα γράµµατα διαπιστώνουµε ότι οι Τουρκοκρήτες δεν έγραφαν ποτέ Ελληνικά. Αν και µιλούσαν µόνο Ελληνικά – δεν ήξεραν τουρκικά – τους ήταν απαγορευµένο από το Τουρκικό κράτος να γράφουν στο ελληνικό αλφάβητο.
Είναι γνωστό ότι όλες οι Τουρκοκρητικές εφηµερίδες στην Κρήτη τυπώνονταν στην αραβοπερσική «επισεσυρµένη» γραφή.
Οι Τουρκοκρήτες είχαν την δική τους λογοτεχνική παραγωγή ,όχι πλούσια και εκτεταµένη αλλά αρκετή για να µας αποκαλύψει τα ιδανικά και τις αξίες αυτής της κοινότητας. Στα 277 χρόνια παρουσίας στο νησί, οι πολιτισµικές ρίζες των εξισλαµισµένων Κρητών που συγκρότησαν την τουρκοκρητική κοινωνία, ήταν ελληνικές και δεµένες µε την ακµαία δηµοτική παράδοση των δεκαπεντασύλλαβου της Κρήτης..
‘Όµως µετά την ανταλλαγή των πληθυσµών, το τουρκικό κράτος αποµόνωσε τους τουρκοκρητικούς πρόσφυγες που µιλούσαν µόνο Ελληνικά και τους άλλαξε τα επώνυµα τους.
Ονειρευόµουν από πολλά χρόνια να κάνω αυτό το ταξίδι στην Τουρκία στα χωριά των Τουρκοκρητικών για να µαγνητοφωνήσω ότι αυθεντικό και γνήσιο κουβαλούσαν οι γέροντες Τουρκοκρητικοί, σχετικά µε τα ήθη, έθιµα, παραδόσεις κ.λ.π .και δεν ήταν καταγεγραµµένα όταν ζούσαν στην Κρήτη.
∆υστυχώς αυτό κενό που υπήρξε στην πολιτιστική ζωή µε την απαγόρευση να γράφουν στα Ελληνικά οι Τουρκοκρήτες προσπαθεί να εκµεταλλευτεί η τουρκική διπλωµατία µε την πρόσφατη έκδοση βιβλίου από µια απόγονο Τουρκοκρητικών µε τίτλο «Κρήτη µου» γραµµένο από µια Τουρκάλα την Σαµπά Αλτινσαί. Το βιβλίο αυτό έχει επιδοτηθεί από το τουρκικό Κράτος. Οι βλέψεις της Τουρκίας σήµερα στην Κρήτη είναι πονηρές και απαιτούν προσοχή όταν µάλιστα βλέπουµε και την γενικότερη συµπεριφορά της χώρας αυτής στο Αιγαίο και τα νησιά του.
Γεγονός πάντως είναι ότι η µετάφρασή του είναι πολύ καλή, ώστε να νοµίζει κάνείς ότι γράφτηκε κατευθείαν στην Ελληνική γλώσσα
Αυτό το αυθεντικό και γνήσιο σχετικά µε τον πολιτισµό των Τουρκοκρητικών το πέτυχα µε την επίσκεψη µου στο Αϊβαλί όπου συνάντησα ένα σηµαντικό Τουρκοκρητικό νοσταλγό της Κρήτης 91 χρονών σήµερα τον Ali Onay. Το επώνυµο του στην Κρήτη ήταν Γιαθλιδάκης µε ρίζες παλιές: ο πατέρας του έχει καταγωγή από το Αϊδίνι και η µητέρα του από τον Καύκασο, σήµερα ζει στο Cunda Adasi του Αϊβαλί και είναι µια πολύ δυνατή προσωπικότητα ,υπήρξε υποψήφιος βουλευτής του Λαϊκού κόµµατος του Ισµετ Ινονού. Ο Ali κατάγεται από το Ρέθυµνο και κατέχει µια βιβλιοθήκη ανεκτίµητης αξίας σχετικά µε την ανεξαρτησία της Κρήτης και την ανταλλαγή των πληθυσµών. Συνεπώς για αυτούς που θέλουν να µελετήσουν την πρόσφατη ιστορία του νησιού η βιβλιοθήκη του Ali αποτελεί σηµαντική πηγή ιστορικών δεδοµένων. Σηµειώνουµε ότι στην βιβλιοθήκη του υπάρχει και το βιβλίο του Φώτη Κόντογλου «Το Αϊβαλί η πατρίδα µου» και το βιβλίο «Κρητολογικά γράµµατα του Τρούλη»
Το ελληνικό όνοµα της πόλης ήταν Κυδωνίες και Τούρκικα ονοµάστηκε Αϊβαλίκ που θα πει Κυδωνότοπος γιατί αυτό το µέρος ήταν γεµάτο αγριοκυδωνιές.
Το Αϊβαλί είναι ένας χώρος «µέσα σ’ ένα µπουγάζι περικλεισµένος από πλήθος νησόπουλα ρηµονήσια» κατά τον Κόντογλου. Αυτά τα λέγανε στα αρχαία Εκατόνησα.
Το µεγαλύτερο το λένε Μοσχονήσι, σ’ αυτό τα παιδιά του Ali Onay έχουν τις τουριστικές τους επιχειρήσεις.
Στο σπίτι του έχει φιλοξενήσει πολλούς Έλληνες ιστορικούς και διατηρεί φιλία µε τον Πατριάρχη Βαρθολοµαίο.
Το σπίτι του είναι ένα παλιό αρχοντικό και άνηκε στον Έλληνα ∆/ντη του Τελωνείου του Αϊβαλί που δεν πρόλαβε να έλθει στην Ελλάδα γιατί τον πρόλαβαν οι Τούρκοι άτακτοι (τσέτες) και τον οδήγησαν στα βάθη της Ανατολής και κανείς δεν έµαθε ποτέ το τέλος του.
Οι ιστορίες του Ali σε ωραία Κρητικά µας µαγεύουν. Μας διηγήθηκε για τον γάµο του και πώς έγινε το προξενιό µε την αγαπηµένη του Μαρία που στα Τουρκικά την φώναζε χαϊδευτικά «Φατώ». Τότε ήταν ένα κοριτσάκι 16 χρονών µε καταγωγή από το Ρέθυµνο, εγγονή του Σελήµη Μπέη.
Μας διηγήθηκε για τους Έλληνες Μικρασιάτες που δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν το Μοσχονήσι του Αϊβαλί µας µίλησε για τις περιπέτειες της οικογένειας του τότε ∆ηµάρχου Αϊβαλί ,∆ηµήτρη Βαφειάδη του γιου του Κλεάρχου και της κόρης του που την πήραν οι άτακτοι στην ενδοχώρα και έµαθαν µετά από πολλά χρόνια ότι την παντρεύτηκε κάποιος Τούρκος. Η οικογένεια Βαφειάδη εγκαταστάθηκε στην Λέσβο. Με αυτήν την οικογένεια ο Ali είχε δηµιουργήσει εµπορική εταιρεία σχετική µε την εµπορία λαδιού και σαπουνιού. Οι συνεργασίες Μικρασιατών που ζούσαν στην Λέσβο µε Τουρκοκρητικούς που ζούσαν στο Αϊβαλί ήταν συχνές και ήταν αποτέλεσµα του ελληνό-τουρκικού Συµφώνου «Φιλίας ουδετερότητας και διαιτησίας» που υπογράφτηκε στην Άγκυρα από τις δυο χώρες στις 30 Οκτωβρίου 1930 από την Κυβέρνηση Βενιζέλου.
Αλλά αργότερα δηµιουργήθηκε το Κυπριακό πρόβληµα, το 1955 το τουρκικό κράτος δηµιούργησε προβλήµατα και έτσι αυτές οι συνεργασίες διακόπηκαν.
Το εµπορικό δαιµόνιο του Τουρκοκρητικού Ali Onay είναι πολύ µεγάλο. Άνθρωπος ανεξίθρησκος και προοδευτικός εκτός από τις δραστηριότητες στον ελαιοκοµικό τοµέα ασχολήθηκε και µε τα µεταλλεύµατα µόλυβδου τα οποία υπάρχουν κοντά στο Αϊβαλί και αγόρασε από την εταιρεία «Ράλλης», γαλλικών συµφερόντων. Από το 1950 ο Ali ανάλαβε την εκµετάλλευση των κοιτασµάτων του µόλυβδου. Όµως µε την επιβολή του στρατιωτικού καθεστώτος στην Τουρκία άλλαξε η οικονοµική πολιτική της χώρας και η τιµή των µεταλλευµάτων έπεσε στα ελάχιστα και ήταν ασύµφορη η εκµετάλλευση των πετρωµάτων. Έτσι η επιχείρηση µολύβδου του Ali έκλεισε µετά από 6 χρόνια λειτουργίας.
Στο περίπατο µας συναντήσαµε επιγραφές µε τουρκικές λέξεις οικείες στην Ελλάδα, όπως τις τούρκικες λέξεις manav = µανάβης sokak = οδός ded = παππούς.
Εκείνο που µας εντυπωσίασε στην παραλία του Αϊβαλί ήταν ο πελώριος χάρτης της Λέσβου δίπλα στην εικόνα του Μπαρµπαρόσα όπως φαίνεται στην διπλανή φωτογραφία (Φωτ.2.).
*Ο Ευτύχης Πρωτοπαπαδάκης είναι δρας γεωπόνος
