Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας και ιδιαίτερα από το 1453 που έγινε η άλωση της Κωνσταντινούπολης μέχρι το 1669 που καταλήφθηκε η Κρήτη από τους Τούρκους, το νησί αποτέλεσε σημαντικό κέντρο αντιγραφής χειρογράφων.
Αυτή η παράδοση συνεχίστηκε κατά την Τουρκοκρατία αν και ελάχιστα χειρόγραφα σώθηκαν στα μοναστήρια, διότι τα περισσότερα χρησιμοποιήθηκαν ως γεμίσματα όπλων και φυσιγγίων κατά τη διάρκεια των κρητικών επαναστάσεων, ενώ άλλα καταστράφηκαν από την υγρασία και την απουσία συντήρησης. Τα κρητικά χειρόγραφα που σώθηκαν ανήκαν σε δυο κατηγορίες: αυτά τα οποία γράφηκαν από Κρητικούς αντιγραφείς στην Κρήτη και αυτά τα οποία αντιγράφηκαν από Κρητικούς αντιγραφείς εκτός Κρήτης. Η πρώτη προσπάθεια καταγραφής των χειρογράφων έγινε το 1935 από τον προϊστάμενο των Γενικών Αρχείων του Κράτους Διονύσιο Ζακυνθινό, ο οποίος συνεργάστηκε με τους νεαρούς φιλολόγους Νικόλαο Τωμαδάκη και Σόλωνα Βογιατζάκη.
Οι δυο φιλόλογοι το 1931 μετέβηκαν στο μοναστήρι της Κυρίας Γωνιάς Κισσάμου, όπου βρήκαν το αρχαιότερο χειρόγραφο της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Το χειρόγραφο ήταν ένας κώδικας του 1691 με τις Πράξεις των Αποστόλων μεταφρασμένο από τον Μάξιμο Καλλιπολίτη και αντιγραφέα τον ιερέα από την Κυδωνία Δημήτριο Σουρούμη. Ο Σουρούμης ήταν αντιγραφέας κατά τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας και συνέχισε να εργάζεται τις πρώτες δεκαετίες της τουρκικής κατάκτησης εντός και εκτός Κρήτης. Είναι πιθανόν οι κώδικες της Μεγίστης Λαύρας (κώδικας 1296, Άγιο Όρος, 1658), της μονής Ξενοφώντος (κώδικας 762, Άγιο Όρος, 1658), της Σκιάθου (κώδικας 54, 1698) και ο Πατμιακός (κώδικας 646, 1707) να είναι δικά του έργα.
Στο ίδιο μοναστήρι της Κισσάμου βρέθηκε και η περίληψη του νομοκανόνα του Ματθαίου Βλαστάρεως, ο οποίος αντιγράφηκε το 1712 από τον μοναχό Σοφρώνιο. Επίσης, βρέθηκε ο υπ. αρ. 3 κώδικας του 1721 με τον νομοκανόνα του Ματθαίου Βλαστάρεως μαζί με διάφορα θεολογικά και μη θέματα, μεταξύ των οποίων και η Θεία Λειτουργία των Λατίνων σε μετάφραση Εμμανουήλ Χρυσολωρά από άγνωστο αντιγραφέα. Τέλος, ανακαλύφθηκε ο κώδικας υπ. αρ. 4 με εξορκισμούς, ο οποίος αντιγράφηκε από τον Γιώργη Αναγνώστη το 1745 από το χωριό Ροδοβάνι.
Πηγή: Δετοράκης Θ., «Χειρόγραφα και κωδικογράφοι της Τουρκοκρατίας», Η’ Κρητολογικό Συνέδριο, Ηράκλειο 2000.
*Ο κ. Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι
ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος
