Η τραγικότητα του καζαντζακικού χορευτή
Α’ Μέρος
Υπάρχουν στοιχεία τραγικότητας στον καζαντζακικό χορευτή Ζορμπά; Μήπως ο αχόρευτος καπετάν Μιχάλης κρύβει μια τραγικότητα, η οποία αποκαλύπτεται μέσω του χορού;
Η τραγικότητα των δυο ηρώων, του Ζορμπά και του καπετάν Μιχάλη, μπορεί να αναζητηθεί στις όψιμες τραγωδίες του Καζαντζάκηˑ στην τριλογία Προμηθέας Πυρφόρος, Προμηθέας δεσμώτης και Προμηθέας λυόμενος (Ζορμπάς) και την Μέλισσα (καπετάν Μιχάλης).
Σύμφωνα με την Κυριακή Πετράκου ο αισχυλικός Προμηθέας αποτελεί σύμβολο ελευθερίας, η οποία επιδέχεται πολλές διαφορετικές ερμηνείες, όπως «την αντίσταση στην επιβολή και την αυταρχικότητα της εξουσίας, την απελευθέρωση από τα πάθη και τους πειρασμούς, την υπέρβαση των υλικών περιορισμών και την επικράτηση του πνεύματος, καθώς και την αποδοχή της υλικής υπόστασης[…] με προίκα τη σοφία που αποκομίσθηκε από τις προηγούμενες υπερβάσεις». Ο Ζορμπάς ταυτίζεται εν μέρει με τον Προμηθέα εκφράζοντας, μέσω του χορού, κάποιες από τις διαστάσεις της προσωπικής ελευθερίας, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύει και την τραγικότητά του.
Η αντίσταση στην επιβολή της θεϊκής εξουσίας φαίνεται στη φράση: «Τι μπορείς να μου κάμεις, Παντοδύναμε; Τίποτα[…]πρόφτασα και χόρεψα, και πια δε σ΄ έχω ανάγκη!». Η προσπάθεια υπέρβασης των υλικών περιορισμών, όπως η δύναμη της βαρύτητας, περιγράφεται στο χοροδρώμενο της αμμουδιάς: «Έβλεπα τον Ζορμπά να χορεύει[…]δαιμονικιάν ανταρσία[…]να νικήσει το βάρος και την ύλη[…]εωσφορική ιστορία του ανθρώπου», Η αποδοχή της υλικής υπόστασης αποτυπώνεται στην χορευτική παντομίμα με τον Ρούσο: «Άρχισε πρώτος ο Ρούσος[…]τουφέκια[…]πόλεμος[…]στοπ![…]δώστου να χορεύει». Απουσιάζει η έννοια της ελευθερίας ως απελευθέρωση από τα πάθη και τους πειρασμούς, διότι ο Ζορμπάς είναι ο απόλυτος εκφραστής τους.
Εκτός όμως από την προσωπική ελευθερία, το «εγώ» του χορευτή, υπάρχει και το «εμείς», δηλαδή η ελευθερία του αφεντικού για την οποία αγωνίζεται χορευτικά ο Ζορμπάς, όπως έκανε και ο Προμηθέας για τους ανθρώπους. Το χοροστάσι στην αμμουδιά δείχνει ότι το αφεντικό ελευθερώθηκε πνευματικά, όχι όμως και σωματικά, καθώς δεν έπραξε τις βιωματικές διδαχές του Ζορμπά.
Ο χορός ως έκφραση της τραγικότητας του χαρακτήρα του Ζορμπά μπορεί να είναι είτε φανερός, όπως η περιγραφή για το χορό πάνω από το φέρετρο του παιδιού του είτε υφέρπων στα πλαίσια της σκηνικής δράσης. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα της παρακμιακής μαντάμ Ορτάνς, η οποία αντιπροσωπεύει την τραγικότητα του γήρατος και του κοινωνικού ξεπεσμού, όταν χορεύει με τον Ζορμπά. Και στις δυο περιπτώσεις ο χορός λειτουργεί ως όριοˑ όριο ζωής-θανάτου (γύρω από το φέρετρο) και όριο ηλικίας σε σχέση με τη διάρκεια ζωής και την κοινωνική ανέλιξη ή καταπόντιση (μαντάμ Ορτάνς). Με άλλα λόγια, και στις δυο περιπτώσεις, η τραγικότητα οριοθετείται με τη βοήθεια του χορού, ο οποίος λειτουργεί και ως μέσο κάθαρσης.
Συνεχίζεται
*Ο κ. Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι
ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος
