«Αν κάτι είναι πολύ ενδιαφέρον στην αρχαία τραγωδία είναι ότι τα κείµενα αυτά στηρίζονται σε εντάσεις και αµφιλογίες. Είναι δηλαδή “ανοιχτά” έργα και συνδυάζουν βαθιά υπαρξιακά ή µεταφυσικά θέµατα µε έναν “ανοιχτό” τρόπο προσέγγισης. Το αντίθετο του αµερικανικού κινηµατογράφου δηλαδή. Αυτή η διάθεση για προβληµατισµό κι όχι για απλουστεύσεις, τα καθιστά, πέρα από το βιωµατικό στοιχείο της µουσικής, του ποιητικού λόγου και της όρχησης, εξαιρετικά γοητευτικά».
Ο καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και του Αρχαίου Θεάτρου στο Πανεπιστήµιο Πατρών Σταύρος Τσιτσιρίδης, σήµερα στις 19:00 το απόγευµα, θα βρίσκεται στη ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χανίων όπου θα µιλήσει µε θέµα “Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως θεατρικός κώδικας”.
Βαθύς γνώστης του αρχαίου θεάτρου αλλά και της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας, ο Χανιώτης ακαδηµαϊκός λίγο πριν περάσει το κατώφλι της Πινακοθήκης, µίλησε στις “διαδροµές”, για τη διαχρονική γοητεία που ασκεί το αρχαίο δράµα, αλλά και τις ιδιαιτερότητές του ως ξεχωριστού θεατρικού κώδικα, η προσέγγιση του οποίου κρύβει πολλές προκλήσεις.
Η οµιλία που θα πραγµατοποιήσετε έχει ως τίτλο “Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως θεατρικός κώδικας”. Τι πληροφορίες αντλούµε από τις τραγωδίες ως προς τη θεατρική τους διάσταση;
Οι τραγωδίες που έχουν διασωθεί συνίστανται σε κάποια πολύ σηµαντικά κείµενα. Εκτός όµως από σηµαντικά κείµενα οι αρχαίες τραγωδίες αποτελούν συστατικό µιας µορφής θεατρικής τέχνης. Είναι υψηλά ποιητικά κείµενα που δηµιουργήθηκαν για να παρασταθούν και ήταν µέρος ενός συνόλου το οποίο απάρτιζαν ακόµα η µουσική και η όρχηση. Αυτό ίσως είναι δύσκολο να το αντιληφθούµε αλλά το θέατρο κατά περιόδους και κατά είδη συνδυάζει κάποιες από τις µορφές αυτές τέχνης. Όχι όµως µε τον ίδιο τρόπο. Άλλες φορές, δηλαδή, µπορεί να δίνεται έµφαση στη µουσική κι έχουµε την όπερα, άλλες στον λόγο κι έχουµε το νεότερο ψυχολογικό θέατρο κ.λπ.
Όµως για να καταλάβει κανείς το αρχαίο θέατρο θα πρέπει να γνωρίζει ορισµένα πράγµατα για τον πολιτισµό του τραγουδιού που υπήρχε εκείνα τα χρόνια. Το αρχαίο θέατρο θα µπορούσε να το παραλληλίσει κανείς µε το δηµοτικό τραγούδι. Με κάποια άλλα, δηλαδή, κείµενα υψηλότατα, τα οποία δεν γράφτηκαν για να διαβάζονται αλλά για να τραγουδιούνται. Να σηµειώσουµε εδώ ότι και το τραγούδι, όπως το καταλαβαίνουµε σήµερα, προέρχεται από την τραγωδία, όταν ένα τµήµα ή µέρη της τραγωδίας άρχισαν στην αρχαιότητα να παρουσιάζονται-τραγουδιούνται σε φεστιβάλ ως αυτοτελή µέρη και να διαγράφουν µια αυτόνοµη πορεία. Εποµένως, αυτό για το οποίο θα παρουσιάσω στην εκδήλωση είναι ορισµένες σκέψεις γύρω από αυτή την ιεραρχία των στοιχείων ενός ιδιαίτερου θεατρικού κώδικα.
Πιο συγκεκριµένα για το ερώτηµα που θέσατε, πληροφορίες µας δίνουν, κυρίως, τα δραµατικά κείµενα, αλλά και οι αρχαιολογικές µαρτυρίες, όπως αγγειογραφίες, αρχαία θέατρα κ.λπ. τα συµπεράσµατα συγκριτικών µελετών µε άλλα είδη θεάτρου και η µελέτη παραδοσιακών κοινωνιών και το πως εκφράζονταν αυτές στο πλαίσιο της τέχνης, σε άλλες εποχές.
Έχοντας αυτή την πληροφορία που περιγράφετε µέσα από τα κείµενα και τις άλλες πηγές, ποιες είναι κατά τη γνώµη σας οι κυριότερες προκλήσεις που αντιµετωπίζει κάποιος που θέλει να µεταφέρει αυτά τα έργα στο σήµερα;
Η κύρια πρόκληση είναι να κατανοήσουµε τα δραµατικά κείµενα τα οποία είναι γραµµένα, όχι στη γλώσσα που µιλούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι, αλλά σε µια τεχνητή γλώσσα, µια λογοτεχνική διάλεκτο. Αυτή τη διάλεκτο πρέπει να τη γνωρίζει κανείς για να τη µεταφράσει. Αυτό που γίνεται ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια είναι ότι υποβιβάζεται το δραµατικό κείµενο σε ένα απλό σκρίπτ, όπως λένε στη γλώσσα του θεάτρου όταν αναφέρονται σε ένα κείµενο που προορίζεται να παρασταθεί. Αυτό είναι υποτιµητικό και δείχνει έλλειψη σοβαρής αντιµετώπισης. Η δυσκολία, λοιπόν, είναι να µεταφράσει κανείς αυτά κείµενα κάτι που προϋποθέτει να γνωρίζει πολιτισµικές, ιδεολογικές και κοινωνικές παραµέτρους που σχετίζονται µε αυτά και την εποχή που γράφτηκαν. Για παράδειγµα οι θρησκευτικές ή ιδεολογικές έννοιες που εκφράζονται µέσα από διάφορες λέξεις, όπως π.χ. η ύβρις, φαίνονται εκ πρώτης όψεως απλές, αλλά στην πραγµατικότητα πίσω από αυτές βρίσκεται ένα ολόκληρο πλέγµα αντιλήψεων. Παράλληλα, πρέπει να έχουµε υπόψη µας ότι στις έννοιες αυτές στηρίζεται ολόκληρη η οργάνωση των τραγωδιών. Αν δεν καταλαβαίνεις, λοιπόν, τον τρόπο σκέψης που προϋποθέτει η όποια λέξη, δεν θα καταλάβεις και το σχήµα που στηρίζεται η τραγωδία. Εδώ θα πρέπει να προσθέσει κανείς κι ένα ακόµα πρόβληµα. Εκτός από τη γλώσσα των δραµατικών κειµένων, έχει αλλάξει ο τρόπος µε τον οποίο προσλαµβάνουµε το θέατρο. Το σύγχρονο θέατρο στηρίζεται σε πολύ διαφορετικές συµβάσεις από το αρχαίο. Για παράδειγµα στο σύγχρονο θέατρο δεν υπάρχουν οµάδες, όπως ο αρχαίος χορός, δεν χρησιµοποιούνται προσωπεία κ.λπ. Το πρόβληµα της έλλειψης κατανόησης επιτείνεται κι από το γεγονός ότι δεν µας έχει σωθεί ένα πολύ σηµαντικό στοιχείο που είναι η µουσική.
∆εν έχουµε τον ήχο δηλαδή;
∆εν έχουµε τον ήχο της γλώσσας, δεν έχουµε το µέτρο, δεν έχουµε και τη µουσική. Κι αν στο σύγχρονο θέατρο η µουσική αντιµετωπίζεται ως υπόκρουση, στο αρχαίο θέατρο η µουσική ήταν περίπου ισότιµο συστατικό στοιχείο µιας παράστασης. Εκτός όµως αυτού δεν γνωρίζουµε δύο ακόµα πολύ σηµαντικά στοιχεία: το ένα είναι η όρχηση, δηλαδή το πως χόρευε κανείς και το δεύτερο ο χειρονοµιακός κώδικας. Εποµένως, οι δυσκολίες δεν έχουν να κάνουµε µόνο µε τη γλώσσα αλλά µε την κατανόηση του συνόλου.
Με ποιο πνεύµα πλησιάζει κανείς σήµερα αυτά τα έργα; Προσπαθώντας να τηρήσει αυτές τις ιδιαίτερες συµβάσεις ή µε έναν πιο δηµιουργικό τρόπο; Και µπαίνουν “κόκκινες γραµµές”;
Συχνά θεατρικές παραστάσεις αρχαίου δράµατος αποτελούν ζήτηµα διαµάχης και αντιπαραθέσεων. Είναι κατανοητό αυτό. Μερικές φορές αυτές οι συζητήσεις προκαλούνται από µια καλώς εννοούµενη προσπάθεια δηµιουργικού πειραµατισµού. Άλλες φορές πάλι ενδεχοµένως πυροδοτούνται από µια διάθεση αυτοπροβολής, κυρίως από µέρους των σκηνοθετών. Ίσως να υποκρύπτουν και µια υστερόβουλη σκέψη να υπάρξει µια πρόκληση για να κινηθεί το ενδιαφέρον. Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσει κανείς και τη µίµηση τάσεων και µεταµοντέρνων εγχειρηµάτων, που οδηγούν σε κάποιου είδους επιφανειακής αντιµετώπισης του αρχαίου δράµατος, αλλά και πρακτικές και οικονοµικές δυσκολίες που δεν επιτρέπουν µια πιο σοβαρή προσέγγιση.
Το βασικότερο, όµως, πρόβληµα είναι ότι λείπει η βαθύτερη κατανόηση του αρχαίου θεάτρου ως ιδιαίτερου θεατρικού κώδικα. Θεωρώ ότι αν µελετήσει κανείς καλύτερα το αρχαίο θέατρο ίσως προκύψει και µια πιο ενδιαφέρουσα µορφή τέχνης, από το να προσπαθήσει για παράδειγµα να µεταφέρει µια τέτοια µορφή τέχνης µε όρους σύγχρονου ψυχολογικού θεάτρου, κάτι που είναι καταδικασµένο να αποτύχει.
Σκέφτοµαι ότι σε µια εποχή που δεν υπάρχει κανόνας και που όλα µοιάζουν επιτρεπτά, γίνεται ακόµα πιο δύσκολο να προσεγγίσει κανείς µε τις προϋποθέσεις που θέσατε το αρχαίο δράµα…
Είναι σωστή αυτή η επισήµανση. Το θέµα, όµως, δεν είναι αν θα υπάρχουν φαινόµενα µιας επιφανειακής προσέγγισης, αλλά αν αυτά κυριαρχούν ή συνυπάρχουν µε παραδείγµατα µιας πιο σοβαρής προσέγγισης. Τα ποιητικά κείµενα της αρχαίας τραγωδίας έχουν επηρεάσει όλο το δυτικό θέατρο από την Αναγέννηση έως τις µέρες µας αλλά και τη νεοελληνική λογοτεχνία, κι αποτελούν ένα σηµαντικό λογοτεχνικό κεφάλαιο, ένα κεφάλαιο που έχει να κάνει µε τις αρχαιολογικές µνήµες αλλά κι ένα κεφάλαιο της πολιτιστικής µας βιοµηχανίας.
Εποµένως, θεωρώ ότι θα άξιζε να µην το δει κάποιος ως κάτι δεδοµένο και αυτονόητο, αλλά ως κάτι σοβαρό που θα µπορούσε να συµβάλει στην αναζωογόνηση του θεάτρου και παράλληλα να αποτελέσει έναν δηµιουργικό πόλο έλξης για τον ελληνικό πολιτισµό. Το ζήτηµα, συνεπώς, δεν είναι να υπάρξει κάποιου είδους απαγόρευση στα φαινόµενα επιπόλαιης προσέγγισης αλλά να υπάρξει πρωτίστως µια κατανόηση του αρχαίου δράµατος και στη συνέχεια µια σοβαρή αντιµετώπιση αυτού.
Πού αποδίδετε τη διαχρονική γοητεία και επιδραστικότητα του αρχαίου δράµατος;
Ο λόγος είναι αυτός που είχε επισηµάνει ο Αριστοτέλης στην “Ποιητική” του, ότι δηλαδή πίσω από τα επιµέρους στοιχεία τους, τις µυθικές διηγήσεις ή και τα ιστορικά γεγονότα στα οποία αναφέρονται, είναι τα “καθόλου”. Είναι αυτά που βρίσκονται στο βάθος και αφορούν ζητήµατα που είναι ουσιαστικά ανά τους αιώνες. Είναι ζητήµατα που αναφέρονται στη ή µη δυνατότητα του ανθρώπου να καθορίζει τα πράγµατα, το τι σηµαίνει µέτρο, το τι είναι εξουσία, τι είναι τα ανθρώπινα πάθη κ.λπ. Όλα αυτά υπάρχουν στη βαθιά δοµή αυτών των κειµένων. Υπάρχει όµως και κάτι άλλο που τα καθιστά άξια µελέτης σε κάθε εποχή: δεν υιοθετούν διδακτική ή δογµατική προσέγγιση των πραγµάτων.
Αν κάτι είναι πολύ ενδιαφέρον στην αρχαία τραγωδία είναι ότι τα κείµενα αυτά στηρίζονται σε εντάσεις και αµφιλογίες. Είναι δηλαδή “ανοιχτά” έργα και συνδυάζουν βαθιά υπαρξιακά ή µεταφυσικά θέµατα µε έναν “ανοιχτό” τρόπο προσέγγισης. Το αντίθετο του αµερικανικού κινηµατογράφου δηλαδή. Αυτή η διάθεση για προβληµατισµό κι όχι για απλουστεύσεις, τα καθιστά, πέρα από το βιωµατικό στοιχείο της µουσικής, του ποιητικού λόγου και της όρχησης, εξαιρετικά γοητευτικά.
∆ιαλέξεις – ξεναγήσεις
Η οµιλία του καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και του Αρχαίου Θεάτρου του Πανεπιστήµιο Πατρών Σταύρου Τσιτσιρίδη µε θέµα “Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως θεατρικός κώδικας” θα πραγµατοποιηθεί σήµερα Σάββατο 15 Μαρτίου στις 19:00 µ.µ. στη ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χανίων.
Επίσης, αύριο Κυριακή 16 Μαρτίου στις 11:00 π.µ. θα πραγµατοποιηθούν διαδραστική ξενάγηση στην έκθεση “∆ΗΠΕΘΕ Κρήτης – 50 Χρόνια Θέατρο – Ένα Ζωντανό Αρχείο” και διάλεξη στα αγγλικά από τη Dorita Hannah και τον επιµελητή της έκθεσης Αντώνη Βολανάκη, ενώ στις 12 µ. θα πραγµατοποιηθεί οµιλία µε θέµα “Η γκιόστρα στον Ερωτόκριτο, Συµβολισµός και Ψευδαίσθηση”, µε τη Μαρία Γεωργιλάκη, ιστορικό τέχνης, υποψήφια διδακτόρισσα στην École de Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι.
Οι εκδηλώσεις εντάσσονται στο πλαίσιο των παράλληλων δράσεων της έκθεσης “∆ΗΠΕΘΕ Κρήτης – 50 Χρόνια Θέατρο – Ένα Ζωντανό Αρχείο” που φιλοξενείται έως 30 Απριλίου στη ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χανίων.
