«Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα ήταν πολύ σημαντική και για τους φιλοσόφους αλλά και για τους καθημερινούς ανθρώπους. Παντού υπήρχε μουσική. Δεν υπήρχε δραστηριότητα, θρησκευτική ή κοσμική, που να μην περιείχε μουσική», σημειώνει ο αρχαιομουσικολόγος και καθηγητής του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Στέλιος Ψαρουδάκης μιλώντας για τη θέση της μουσικής στην κοινωνική ζωή της αρχαίας Ελλάδας.
Με αφορμή το διήμερο σεμινάριο με θέμα την αρχαία ελληνική μουσική που θα παραδώσει στο Βενιζέλειο Ωδείο Χανίων -με ελεύθερη συμμετοχή- ο κ. Ψαρουδάκης, οι “Διαδρομές” μίλησαν μαζί του για το τι -και πόσο καλά- γνωρίζουμε σήμερα για την αρχαία ελληνική μουσική, τον ρόλο της στην καθημερινή ζωή της αρχαίας Ελλάδας και το… ανθρώπινο ήθος που κάποτε πιστεύονταν ότι μπορούσε η μουσική να επηρεάσει.
Πόσο γνωρίζουμε την αρχαία ελληνική μουσική;
Το αντικείμενο αυτό ερευνάται ήδη από το 1600, αρχικά στην Ιταλία και αργότερα, σε Γαλλία και Γερμανία κυρίως. Στην Ελλάδα ξεκινήσαμε ουσιαστικά μόλις τα τελευταία χρόνια να ασχολούμαστε συστηματικά, ενώ από τα τέσσερα μουσικολογικά τμήματα που υπάρχουν στη χώρα μόνο στην Αθήνα διδάσκεται το αντικείμενο. Επίσης, υπάρχει μια εταιρεία που εδρεύει στη Ραβένα της Ιταλίας και κάθε χρόνο συναντιόμαστε οι αρχαιομουσικολόγοι που ερευνούμε την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή μουσική. Μπορεί να είμαστε λίγοι αλλά υπάρχει ζωηρό ενδιαφέρον και έντονη δραστηριότητα από τα μέλη της. Να σημειώσουμε ακόμα ότι πραγματοποιούνται θερινά σχολεία πάνω στην αρχαία μουσική, ενώ υπάρχει και μια δεύτερη αρχαιομουσικολογική εταιρεία στη Γερμανία, η οποία όμως ασχολείται με τις αρχαίες μουσικές όλου του κόσμου.
Ποιες είναι οι πηγές μας για την αρχαία ελληνική μουσική καθώς -προφανώς- δεν διαθέτουμε ηχητικά τεκμήρια;
Έχουμε πολλές θεωρητικές πραγματείες. Ήδη από τον 5ο π.Χ., κυρίως στον χώρο της Αθήνας, απασχολεί τους Έλληνες φιλοσόφους το θέμα της μουσικής, το εξετάζουν επιστημονικά και τοποθετούνται απέναντι στο μουσικό φαινόμενο, ενώ προσπαθούν να δουν τα συστατικά από τα οποία αποτελείται, δηλαδή αυτά που ονομάζουμε εμείς ρυθμοί, κλίμακες, κουρδίσματα κ.λπ. και ποιες είναι οι σχέσεις μεταξύ τους. Συνεπώς έχουμε πρωτότυπα κείμενα που σώθηκαν, κυρίως του Αριστόξενου από τον 4ο π.Χ. αιώνα που μας παραδίδει πραγματείες τόσο για τις μελωδίες όσο και για τον ρυθμό, αλλά και μετά από αυτόν, έως τον Πτολεμαίο τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Επίσης, υπάρχουν θεωρητικά κείμενα των Βυζαντινών (10ος-13ος μ.Χ. αιώνας). Μια δεύτερη πηγή είναι οι περίπου 70 αρχαίες παρτιτούρες που σώζονται, από τις οποίες 4-5 είναι ακέραιες κι οι άλλες αποσπασματικές, γραμμένες σε παπύρους ή σκαλισμένες σε πέτρα. Ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες είχαν δημιουργήσει ένα σύστημα καταγραφής της μουσικής οπότε υπάρχουν μελωδίες καταγραμμένες. Η τρίτη πηγή μας είναι από την εικονογραφία, δηλαδή παραστάσεις και απεικονίσεις με μουσικές σκηνές. Τέλος, υπάρχει και μια τέταρτη πηγή που είναι οι διάσπαρτες αναφορές στη μουσική στην αρχαιοελληνική γραμματεία. Ιδίως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, συνεχώς αναφέρονται στη μουσική.
Δυστυχώς όλο αυτό το υλικό, το οποίο είχε εντοπιστεί ήδη από τον περασμένο αιώνα κι ήταν αντικείμενο μελέτης στην Ευρώπη, δεν το είχαμε υπόψη μας στην Ελλάδα μέχρι και πριν από 20 χρόνια, ενώ μόλις δύο σελίδες αφιερώνονται σε αυτό στο σχολικό βιβλίο της Μέσης Εκπαίδευσης.
Τον ήχο εκείνης της εποχής τον έχουμε προσεγγίσει;
Θέλουμε να πιστεύουμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις είμαστε πολύ κοντά. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε την τοποθέτηση της φωνής των αρχαίων. Για παράδειγμα αλλιώς τραγουδάνε οι ωδειακοί κι αλλιώς οι ψάλτες στην εκκλησία. Υπάρχει μια άλλη προσέγγιση στον τρόπο της φωνής. Αυτό είναι κάτι που δεν μπορούμε να το αναστήσουμε. Επίσης, υπάρχει θέμα με τα κουρδίσματα. Παρότι ξέρουμε πράγματα από τις θεωρητικές πραγματείες, η σημειογραφία που διαθέτουμε δεν μας δίνει στο 100% την πληροφορία που χρειαζόμαστε για την αρχαία ελληνική μουσική. Πηγαίνουμε, λοιπόν, προσεγγίστηκα. Επιπλέον, δεν έχουμε πληροφορίες για το τέμπο και δεν γνωρίζουμε επαρκώς τη συνοδευτική πρακτική. Ξέρουμε δηλαδή ότι υπάρχει μια λύρα ή ένας αυλός που συνοδεύουν τη φωνή, αλλά δεν ξέρουμε τη σχέση των μελωδιών μεταξύ τους.
Οι αρχαίοι φιλόσοφοι ξέρουμε ότι έδιναν ένα ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη μουσική. Ποια ήταν η θέση της μουσικής στην κοινωνική ζωή στην αρχαία Ελλάδα;
Η μουσική ήταν πολύ σημαντική και για τους φιλοσόφους εκείνα τα χρόνια αλλά και για τους καθημερινούς ανθρώπους. Παντού υπήρχε μουσική. Δεν υπήρχε δραστηριότητα, θρησκευτική ή κοσμική, που να μην περιείχε μουσική αλλά και χορό καθώς αυτά πήγαιναν χέρι – χέρι. Λόγος, μέλος και χορός ήταν το βασικό τρίπτυχο και βεβαίως υπήρχε μουσική εκπαίδευση. Τα αγόρια πήγαιναν στο σχολείο για 10 χρόνια για να μάθουν, μεταξύ άλλων, μουσική, λύρα, αυλό κ.λπ. Αργότερα, ως στρατιώτες έπρεπε να μάθουν τους στρατιωτικούς χορούς, όπως ο πυρρίχιος που χορεύονταν με όπλα. Έχουμε, ακόμα, πολλούς χορούς για κορίτσια. Στον 5ο αιώνα άρχισε η θεωρητικοποίηση της επίδρασης της μουσικής στον άνθρωπο. Όχι μόνο σε επίπεδο ψυχολογικό αλλά και ηθικό. Ήδη ο Δάμων τον 5ο αιώνα π.Χ., τον οποίο επικαλείται αργότερα κι ο Πλάτων ως κορυφαίο στο θέμα του μουσικού ήθους, ξεκίνησε τη θεωρία περί ήθους των μελωδιών και ρυθμών υποστηρίζοντας ότι ορισμένες κλίμακες – αρμονίες κι ορισμένοι ρυθμοί έχουν χαρακτήρα δικό τους, ενέχουν ήθος κι όταν εκφέρονται τότε η ψυχή του ανθρώπου συντονίζεται και επηρεάζεται από αυτά. Αν λοιπόν ένας ρυθμός χαρακτηριστεί κακός, δηλητηριώδης θα λέγαμε, τότε μπορεί να δηλητηριάσει και την ψυχή ενός ανθρώπου. Αυτή η θεωρία συνεχίστηκε από τον Πλάτωνα κι αργότερα στα πρωτοχριστιανικά χρόνια έως και τους Βυζαντινούς. Στις μέρες μας αυτή η θεώρηση δεν γίνεται αποδεκτή καθώς οι σύγχρονοι εθνομουσικολόγοι πιστεύουν ότι η μουσική σαφώς επηρεάζει την ψυχολογία μας αλλά δεν αλλάζει το ήθος μας. Δεν υπάρχει κάτι στους ρυθμούς ή σε κλίμακες που να μπορεί να μας φθείρει την ψυχή μας.
Έχουμε ακόμα να περιμένουμε πράγματα ώστε να συμπληρώσουμε τη γνώση μας ως προς την αρχαία ελληνική μουσική; Υπάρχει η προσδοκία ότι μπορεί σε λίγα χρόνια να προσεγγίσουμε ακόμα περισσότερο τον ήχο εκείνων των χρόνων;
Βεβαίως, κάθε χρόνο οι αρχαιολόγοι φέρνουν στο φως αρχαία όργανα, λύρες, αυλούς, άρπες κ.ά. Στα χρόνια της δικής μου πορείας έχουν βρεθεί πολλά όργανα τα οποία μελετάμε, ανακατασκευάζουμε και προσπαθούμε να καταλάβουμε τη λειτουργία τους. Αυτό αναμένουμε να συνεχιστεί. Επίσης, η ερμηνεία των πηγών συνεχίζεται. Οι νεότεροι μελετητές εν μέρει συμφωνούν με τις παλιές ερμηνείες και εν μέρει τις ανασκευάζουν. Άρα στο μέλλον ίσως οδηγηθούμε σε νέα συμπεράσματα τα οποία θα είναι ανατρεπτικά.
