Τολμηράποδοτική Μετρημένηθελημένα Ήρεμαγαπητή Σοβαραρχειομανής Ηχηρήκιστα Κορυφαιαποδεκτή Αναδρομανιχνευτική Ιστοριογραφικαγαστή ΑΝΑΣΥΝΘΕΣΗ
Στων ονείρων την άπραγη κόψη Ακουμπώντας του χρόνου την όψη Λαβύρινθους στο διάβα μου κτίζω Και με τοίχους γεμάτους ρεφρέν Σαν πηλίκιο γυμνό συνοψίζω Τι θα πει διαιρέτης μηδέν Χαρτί φτηνό, μελάνι που ξεβάφει Στα περιθώρια και πάνω στις γραμμές Το αποτύπωμα που καταγράφει Τις περασμένες εποχές Με μειωμένες αντοχές Σκιαμαχεί, σκιαγραφεί και παραγράφει Γιάννης Δούκας από το «Διαιρέτης μηδέν»(1)
Ξεκινάω με τον τίτλο του κειμένου, τις παραφρασμένες λέξεις από τους τίτλους των βιβλίων «Τίποτα δε χαρίζεται» της Μάρως Δούκα και «Στα μέσα σύνορα» του Γιάννη Δούκα… ένα αγαπημένο μου ποίημα, αφού το περιεχόμενό του βρίσκει ανταπόκριση στην επίπονη μακρόχρονη ενασχόληση των «κλιμακωτών μου βιοσημείων» όνειρα ως έμπρακτη καταγραφή και Λαβύρινθος μιας απωθημένης μαξιμαλιστικής αναζήτησης – πράξης. Αλλά και ο τίτλος του ποιήματος του γιου της κοσμαγάπητης συμπατριώτισσάς μας μυθιστοριογράφου, «διαιρέτης μηδέν», είναι ως πρόθεση ανίχνευσης στίγματος από τη μεριά μου για το έργο της καταλυτικός μεταιχμιακά. Εξ ου και ο γωνιώδης υπότιτλος «Κατάτμηση και ανασύνθεση». Αυτό είναι το μακρόχρονο εργαλείο της Μ. Δούκα, κατάτμηση της ιστορίας διά μέσου μιας ιστοριογραφίας όπου η συνεπώς επισκέψιμη φαντασία γονιμοποιεί συνθετικά και εν τέλει προβάλλεται ως ανασύνθεση κορυφαίας γραφής σε μια μυθιστορηματική μεταμοντέρνα διάσταση, με σταθερά εδώ και χρόνια εμφανή εκλεκτικιστικά στοιχεία. ΣΤΗΝ ΕΥΤΥΧΙΑ ΑΝΑ-ΓΝΩΣΗ «Με το χυδαίο μύθο της ευτυχίας, μπορούμε να κάνουμε λίγο – πολύ ότι θέλουμε τους άνδρες κι απολύτως ότι θέλουμε τις γυναίκες» Πωλ Βαλερύ “Οι σημειώσεις του καθρέφτη (2) Ιούνιος 2016 στον αστερισμό του ποδοσφαίρου, καθηλωμένοι οι άνδρες στα πρωταθλήματα «Κόπα Αμέρικα», αλλά και στο Ευρωπαϊκό πρωτάθλημα που μόλις ξεκίνησε, άραγε σκέφτομαι θα έχουν μια επιπλέον ευκαιρία οι γυναίκες να διαβάσουν ένα βιβλίο, αλλά θα είναι ένα καλό βιβλίο; Μυθιστόρημα, δοκίμιο, ποίηση ή ιστορικού περιεχομένου. Διαβάζω το σημαντικότερο βιβλίο που γράφτηκε για τον βασιλιά των σπορ, «το ποδόσφαιρο στη σκιά και στο φως» του κορυφαίου συγγραφέα της Λατινικής Αμερικής Εδουάρδο Γκαλεάνο (κυκλοφόρησε τον Απρίλιο η συμπληρωμένη έκδοσή του) (3) και ρουφάω τον πυκνό νοηματικά λόγο του με την κοφτή -ελάχιστα αφηγηματική- γραφή του. Η είδηση ότι στις 13 Ιουνίου η δραστήρια Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων θα φιλοξενήσει τη Μάρω Δούκα, όπου θα παρουσιαστεί το τελευταίο βιβλίο της «Τίποτα δεν χαρίζεται», με κάνει ν’ αφήσω τον Γκαλεάνο και να πιάσω το βιβλίο της Χανιώτισσας συγγραφέως. Φυσικά το βιβλίο πυκνό σ’ αναφορές λειτουργεί αναπόδραστα -για όσους παρακολουθούν το συγγραφικό έργο της σαν δίπολο εξομολογητικό, μιας ιδιαίτερης συναισθηματικής νοημοσύνης που εκτείνεται σε ένα ιδιαίτερο κοινωνικό ιστορικό επίπεδο, ο άλλος πόλος είναι ένα ιεραρχημένο δείγμα ενός προοδευτικού «φανταστικού μουσείου» αλά Μαλρώ που αναπόφευκτα σ’ αυτή τη φάση επικεντρώνεται σε σημαντικούς Έλληνες συγγραφείς, κυρίως άνδρες· εξαίρεση η Διδώ Σωτηρίου (4) που τη «σημάδεψαν». Φυσικά διανθίζει, ως είθισται, τις αναφορές της με προσωπικότητες που έγραψαν ιστορία στον παγκόσμιο πολιτισμό. Στην «ακροστιχίδα» που επιχείρησα εισαγωγικά η διατύπωσή μου «σοβαρά αρχειομανής» θα μπορούσε να ερμηνευτεί ότι οι γνώσεις της λειτουργούν ευρηματικά -βιωμένες- για την αναζήτηση προσωπικού μορφοπλαστικού έργου. Εδώ ταιριάζει και ο τίτλος του σημαντικού βιβλιοκριτικού Μανώλη Πιμπλή (5) «Μάρω Δούκα ο πεζογράφος και η “πινακοθήκη” του». Λέει μεταξύ άλλων ο Μ. Πιμπλής: Ίσως ακριβώς γιατί ευτύχησε, νέο κορίτσι άρτι αφιχθέν από τα Χανιά, να ωριμάσει πνευματικά στην κοιτίδα ενός από τα σημαντικότερα σημεία συνάντησης και παραγωγής λόγου της μεταπολιτευτικής συγγραφικής Αθήνας, και συμπληρώνει παρακάτω: Θέλοντας με άλλα λόγια να κάνει μια ανακεφαλαίωση και έναν πρώτο απολογισμό της μέχρι τώρα πορείας της, μας παραθέτει… δύο πηγές, πολύτιμες τόσο για τους αναγνώστες όσο και για τους μελετητές, που δείχνουν και τις συγγραφικές της προθέσεις, αλλά και τις βασικές αναφορές της κυρίως στην ελληνική γραμματεία. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΑ ΑΜΦΙΔΡΟΜΗ ΑΝΙΧΝΕΥΤΙΚΗ Είναι τόσο πυκνό δοκιμιακά και κριτικά το «Τίποτα δεν χαρίζεται» αισθάνομαι βυθισμένος «του χρόνου την όψη Λαβύρινθους στο διάβα μου χτίζω», αλλά και στοίβες χαρτιά και σημειώσεις· που καταγράφει τις περασμένες εποχές, με μειωμένες αντοχές, αφού ο παντοδύναμος χρόνος εν τω μεταξύ, απαιτεί από τη Δούκα ένα ηθικό ανάστημα για το τι θα κρατήσει και φυσικά αυτή σκιαμαχεί, σκιαγραφεί και παραγράφει… Να γιατί ΤΩΡΑ δεν θέλω να αρθρογραφήσω πάνω σ’ αυτό το σπουδαίο βιωματικό της βιβλίο. Θα το επιχειρήσω αργότερα όταν θα ’χει καταλαγιάσει ο ενθουσιασμός μου για τις αναφορές σε πρόσωπα που κι εγώ θαυμάζω όπως ο Σολωμός, ο Τσίρκας, ο Π. Ζάννας που είναι μια ευκαιρία για να γράψει για τον μεγάλο Προυστ και το «Ενας έρωτας του Σουάν» ή το μεγαλειώδες φιλμ “Ιβαν ο Τρομερός” του Αϊζενστάιν. Παραθέτω όμως (πόσο αντιφατικός είμαι, όπως θα ’πρεπε να είμαστε όταν μιλάμε για σημαντικά πράγματα, όπως λέει και ο ΟΥΜΠ. ΕΚΟ (6), ένα απόσπασμα του βιβλίου από το «Κιβωτός μνήμης και Ευθύνης» (σελ. 221) ένα άρθρο της Δούκα “Τα Νέα Πρόσωπα”, 3/6/2000. Αφού μιλάει για τη «φιλάνθρωπη αρωγή της τέχνης», καταλήγει πως οδηγείται από την πρόθεση στην πράξη, πως ανατρέπεται η κοινή κόλαση από την προσωπική κατάφαση και πως το κυριότερο, θα μπορούσε να οριστεί διά παντός η σχέση μας με τον κόσμο μέσα από τον στίχο του Εμπειρίκου: πάρε τη λέξη μου, δώσε το χέρι σου. ΔΟΥΚΑ: ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΑ ΣΕ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ Δώσε μου το χέρι σου -για μια φορά ακόμη- Μάρω Δούκα και ’γω θα σου εξηγήσω τι εννοώ «ως ενδιάμεση συνόρευση» στον τίτλο. Ναι, είναι αυτή η βιωματική περιοχή του χρονικού βιωμένου παρόντος (αντιφατικό κι αυτό) αφού η ανάδρομη χρονική πίεση για πνευματικούς -συναισθηματικούς- μ’ έντονη κριτική διάθεση ανθρώπους όπως η Δούκα, ενυπάρχει ως μετατοπισμένη από την αυτογνωσία σε μια κοινωνική αναψηλάφηση που υφίσταται μόνο υπό την πίεση χρησιμότητας στις μελλοντικές γενιές «για τους νέους, ΣΗΜΕΡΑ ένα βιβλίο για ένα διδάσκοντα, πώς κατακτιέται η γνώση». Η γνώση εδώ, λοιπόν, λειτουργεί ως ανά-μνηση του Αριστοτελικού λόγου· και αυτή η μετακίνηση από το παρόν στο παρελθόν -με σκοπό να συναντήσει το μέλλον είναι αυτό που ο μεγάλος μας μουσουργός Ιάννης Ξενάκης στο κεφάλαιο περί χρόνου (1988) (7) μεταξύ άλλων γράφει: Ο χρόνος δεν είναι απόλυτος. Ο χρόνος εξαρτάται από συστήματα αναφοράς σε σχετική με τους παρατηρητές κίνηση. Δεν υπάρχει επομένως στιγμιαίο άλμα από το ένα σημείο του χώρου στο άλλο και ακόμη λιγότερο χωρική πανταχού παρουσία. Αντιθέτως δέχεται κανείς την έννοια της μετακίνησης. Τι σημαίνει, λοιπόν, η μετακίνηση σε ένα τοπικό σύστημα;.. Την απάντηση θα μπορούσε να δώσει η κβαντική μηχανική ή… η “Ουράνια μηχανική” της Δούκα με τη λιτή αφιέρωση του 1999. Η επικοινωνία με την αγάπη της, αλλά και απλή ανθρώπινη επαφή, δείγμα του σεβασμού της συγγραφέως σ’ άλλους -για μια φορά ακόμη- καλλιτέχνες άλλων τεχνών. Και είναι αυτή η θεσπέσια συμπεριφορά που με συνδέει με συγγραφείς όπως ο Αντόνιο Ταμπούκι με κοινά χαρακτηριστικά την ανθρωπιά και την ιεραρχημένη σε αξίες κοινωνικότητα. Ανασύρω από το βιβλίο του Ταμπούκι “Γαστρίτιδα του Πλάτωνα” (8): …Η γνώση του Παζολίνι που προχωρεί με φαινομενικά μη λογικούς συσχετισμούς όπως άλλωστε αυτή του Τζους και του Μπροχ (και πολλών άλλων) δεν είναι σίγουρα φαινόμενο μόνο του αιώνα μας. Είναι αρχαία, πολύ αρχαία. Ανήκει κατά κάποιο τρόπο σε ένα μυστηριώδες απόσπασμα του Αναξίμανδρου που μιλά για την αδικία «κατά την του χρόνου τάξιν». Και τώρα η Δούκα ωριμότερη, αλλά και πιο φρέσκια, διψασμένη για τη συνέχεια στο έργο ζωής που έχει ενσωματώσει την “αρχαία σκουριά” δηλώνει γι’ αυτή την κινητήρια δύναμη πάντως ότι υπήρχε η ανάγκη να επιβάλω τάξη στα χαρτιά μου. Ασκώντας τη μνήμη μου και με την επίγνωση της αναπόφευκτης λήθης, μια και ποτέ δεν κράτησα ημερολόγιο, με μπούσουλα τον «Πεζογράφο και το πιθάρι του», 1992 (9) και είναι αυτές οι «αποσκευές της νεότητάς της» προς όφελος των αναγνωστών της.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1) Γιάννη Δούκα (1981) «Στα μέσα σύνορα» εκδ. πόλις, άλλα έργα του «Ο κόσμος όπως ήρθα και τον βρήκα» σύντομα πεζά «Κέδρος» και η ποιητική συλλογή «καφέ Σταντάλ» “Πόλις” 2013. 2) «Σημειώσεις του καθρέπτη» εκδ. Ροές, μετάφραση Αλέξανδρος Βέλιος. 3) Εδουάρδο Γκαλεάνο (1940-1915 εκδίδεται χρόνια τώρα από τον «Πάπυρος» σε μετάφραση της Ισμήνης Κανσή, μεταξύ άλλων «Μνήμη φωτιά καθρέφτες», «Οι λέξεις ταξιδεύουν», ο Γκαλεάνο όπως και η Δούκα ανα-ψηλαφίζει ένα πυκνό παλίμψηστο ιστορικοκοινωνικό, πλεγμένο με αρχές που απορρέουν διαχρονικά στους αγώνες των εθνών. 4) Στο βιβλίο «Τίποτα δε χαρίζεται» παρουσιάζονται κυρίως οι Αναγνωστάκης, Ρίτσος, Κοτζιάς, Τσίρκας (αναμφισβήτητα την έχουν σημαδέψει) όπως και οι Βασιλικός, Λειβαδίτης, Σολωμός, Χατζής, Χειμωνας. 5) «Τα Νέα» στο «βιβλιοδρόμιο» 19 Μαρτίου τρέχοντος έτους για τη Δούκα επίσης έγραψαν η Ελένη Παπαργυρίου στην «Εφημερίδα των Συντακτών» με τίτλο “συγκινημένη κριτική”, αναφέρθηκε η εκδότρια Άννα Πατάκη «Τα Νέα» 20 Φεβρουαρίου και άλλοι. 6) Ουμπέρτο Εκκο στο κεφάλαιο αντιφάσεων. Μάλιστα αντιφάσκω (155) του 1976 «Σημειολογία στην καθημερινή ζωή», «εκδ Μαλιάρης». 7) Ιάννης Ξενάκης, «Κείμενα περί μουσικής και αρχιτεκτονικής» εκδ. Ψυχογιός. 8) Αντόνιο Ταμπούκι «Η γαστρίτιδα του Πλάτωνα» εκδ. Άγρα όλα τα βιβλία του Ιταλού συγγραφέα σε μεταφράσεις από τον Ανταίο Χρυσοστομίδη. 9) Η Μάρω Δούκα: συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη, εφημ. Αυγή 6/3/16.
