ΣΤΗΝ πολύ ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ελ. Βενιζέλου (1) –που μεταφράστηκε και στα αγγλικά και προβλήθηκε πρόσφατα στην Αυστραλία- ο Χανιώτης συγγραφέας Νικ. Εμ. Παπαδάκης, γενικός δ/ντής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελ. Κ. Βενιζέλος», παραθέτει, εκτός των άλλων πολύ ενδιαφερόντων ιστορικών ντοκουμέντων, δυο γλαφυρά αποσπάσματα (σελ. 153) δύο συνεργατών του Βενιζέλου σχετικά με τη Συνθήκη της Λωζάννης: των Κακλαμάνου και Θεοτοκά οι οποίοι έζησαν από πολύ κοντά τις δραματικές στιγμές της.
* ΜΕ τιτλο «Νέα Εποχή» (3ο κεφάλαιο του παραπάνω βιβλίου) και υπότιτλο «Ανάμεσα σε συντρίμια», ο συγγρααφέας περιγράφει έτσι την, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922) ζοφερή κατάσταση της χώρας: «Η κατάσταση που είχε διαμορφωθεί το φθινόπωρο του 1922 ήταν απελπιστική. Ο ελληνικός στρατός βρισκόταν σε αποσύνθεση. Τα δημόσια ταμεία ήταν άδεια. Εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, άρρωστοι, χωρίς στέγη και ψωμί, ζητούσαν βοήθεια από ένα διαλυμένο κράτος. Η χώρα χωρίς συμμάχους είχε εγκαταληφθεί στο έλεος ενός αδυσώπητου νικητή.
Οι Τούρκοι ζητούσαν τα πάντα: τα νησιά του Αιγαίου, αποζημίωση ύψους 1 δισ. 300 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών, την εκδίωξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη, την παράδοση του ελληνικού στόλου». Τα δυο πρόσθετα μικρά κείμενα των συνεργατών του Εθνάρχη δείχνουν το έντονα φορτισμένο κλίμα εκείνων των ημερών (24/7/1923): «Εφθάσαμε στη Λωζάννη», γράφει ο διπλωμάτης και δημοσιογράφος Δημήτριος Κακλαμάνος (2), «μίαν ομιχλώδη μελαγχολική αυγήν του φθινοπώρου. Όλοι εμείς, οι συνοδεύοντες τον μαρτυρικόν ήρωα εις τον διπλωματικόν Γολγοθά, είχαμε το πένθος εις την ψυχήν.
Αλλά διησθανόμεθα ότι την καρδίαν εκείνου συνέθλιβε διπλή οδύνη: Η οδύνη της πατρίδος και η οδύνη του δημιουργού που βλέπει το δημιούργημά του σωριασμένον εις ερείπια […]
Από καιρού εις καιρόν, βαθύς στεναγμός ανεφύλλιζε το στήθος του Βενιζέλου και υποκόφως διέφευγεν αυτό» Και συνεχίζει, με κείμενο του Μιχαήλ Θετοκά (3): «Όταν εισήλθεν εις την αίθουσαν της συνδιασκέψεως (σ.σ. ο Βενιζέλος), όλοι οι παριστάμενοι ησθάνθησαν ρίγη θαυμασμού δια το παρελθόν του, συμπαθείας και οίκτου δια το παρόν […] Αλλ’ η εντύπωσις αυτή μετεβλήθη αμέσως μόλις εισήλθον εις την αίθουσαν ο Πουανκαρέ (4) πρώτος και ο Κώρζον (5) δεύτερος. Εσταμάτησαν και οι δυο προ του Βενιζέλου και συνωμίλησαν επιδεικτικώτατα και φιλικώτατα μετ’ αυτού. Εφέρθησαν προς τον ηττημένον όπως είχον συνηθίσει να φέρωνται άλλοτε προς τον νικητή».
ΣΤΟ επίσης εξαίρετο, κλασικό πια στο είδος του, βιβλίο του Γρηγόρη Δαφνή (6) «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, 1923-1940» (Ίκαρος, 1955), έχουμε την περιγραφή της υποβλητικής αλλά και εκρηκτικής ατμόσφαιρας μέσα στην οποία άρχισαν οι συζητήσεις για τη νέα συνθήκη (Λωζάνης), την οποία αμφισβητεί καθημερινά ο νεοσουλτάνος Ταγίπ Ερντογάν: «Το απόγευμα της 24ης Ιουλίου 1923, εις την μεγάλην αίθουσαν του Πανεπιστημίου της ελβετικής πόλεως Λωζάννης, το πλέον συγκλονιστικόν επεισόδιον του πρώτου παγκοσμίου πολέμου εύρισκε την λύσιν του. Η πέμπτη συνθήκη ειρήνης υπεγράφετο. Ήτο η μόνη που οι σύμμαχοι της «Εγκαρδίου Συνεννοήσεως» υπέγραφαν ως ηττημένοι. Αλλ’ από τριετίας η «Εγκάρδιος Συνεννόησης» είχε μεταβληθεί εις «εγκάρδιον διένεξιν».
Ο Κεμάλ επωφελήθη και υπηγόρευσε τους όρους του, αφού προηγουμένως του εδόθη η ευκαιρία να εμφανισθεί ως νικητής του ελληνικού στρατού. «Δύο μήνας αργότερα τα συμμαχικά στρατεύματα, που είχον εισέλθει νικηφόρα εις την βασιλίδα των πόλεων, απεχώρουν κρυφίως.
Το πρωί της 3ης Οκτωβρίου 1923 αι εφημερίδες της Κωνσταντινουπόλεως ανήγγελον ότι εις την πόλιν των δεν υπήρχε πλέον ούτε ένας ξένος στρατιώτης, και, εφεξής, η παλαιά πρωτεύουσα των Σουλτάνων θα απετέλει αναπόσπαστον μέρος της Νέας Τουρκίας που είχεν ιδρύσει ο Κεμάλ Πασάς. Εις την θέσιν της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που είχε διαλύσει η Συνθήκη των Σεβρών, εδημιουργήθη ένα νέον, ισχυρόν και ανεξάρτητον μουσουλμανικόν κράτος που διετήρει προγεφύρωμα επί της Ευρώπης (…) Το μεγαλύτερον μέρος των θυσιών το είχεν υποστεί η Ελλάς. Παρά ταύτα η Συνθήκη της Λωζάννης προσέφερε έντιμον και επωφελή ειρήνην εις την Ελλάδα. Εννέα μηνών συζητήσεις είχον αποβεί επ’ αγαθώ της χώρας μας. «Η διάσκεψις της Λωζάννης ήρχισε την 8/21 Νοεμβρίου 1922. Της εναρκτηρίου συνεδριάσεως προήδρευσε, τιμής ένεκεν, ο πρόεδρος της Ελβετικής Συνομοσπονδίας. Παρίσταντο ο Πουανκαρέ, επικεφαλής της γαλλικής αντιπροσωπείας, εκπρόσωπος της μεγαλυτέρας τότε στρατιωτικής δυνάμεως του κόσμου, ο λόρδος Κώρζον, επικεφαλής της αγγλικής, ο Μουσολίνι, από τριών εβδομάδων μόλις πρωθυπουργός της Ιταλίας.
Την Ελλάδα αντιπροσώπευεν ο Ελ. Βενιζέλος. Ο πολιτικός που είχεν υπογράψει την Συνθήκην των Σεβρών εκαλείτο, τώρα, να σώσει ό,τι ημπορούσε να σωθεί ύστερα από από την καταστροφή του έργου του, δια την οποίαν δεν ήτο υπέυθυνος. Εχρειάζοντο τα ατσαλένια νεύρα του Κρητός και η ακατάβλητος μαχητικότης του δια να υπομείνει παρόμοιαν μεταστροφήν της μοίρας. Και έσωσε πολύ περισσότερα από όσα και οι πλέον αισιόδοξοι επίστευον ότι ήτο εφικτόν να σωθούν»
ΠΡΑΓΜΑΤΙ, οι δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει ο Εθνάρχης φάνταζαν ανυπέρβλητες. Από την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών (1920) οι συσχετισμοί δυνάμεων, αλλά και οι σχέσεις μεταξύ των συμμάχων είχαν μεταβληθεί, ενώ και η στάση τους απέναντι στην Ελλάδα άλλαξε. Οι διαφορές που είχαν προκύψει μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας, το νέο πρόσωπο της Ιταλίας (φασισμός/ Μουσολίνι), κυρίως η αλαζονεία της τουρκικής αντιπροσωπείας, που, με επικεφαλής τον Ισμέτ Ινονού (στενό συνεργάτη του Κεμάλ) προσήλθε στη διάσκεψη ως νικήτρια δύναμη, δεν ευνοούσαν την επίτευξη ευνοϊκότερων ρυθμίσεων. Όμως, το πείσμα και η επιμονή του Ελ. Βενιζέλου, η φιλοπατρία και η ευστροφία του έφεραν το αποτέλεσμά τους: Η Ελλάδα, αν και έχασε την Ανατολική Θράκη (τα σύνορα ορίστηκαν στον ποταμό Έβρο), τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο και τη Σμύρνη με την ενδοχώρα της, κατόρθωσε να κατακτήσει μιαν «έντιμον (και διαρκή) ειρήνην» κατοχυρώνοντας άλλη μια φορά τα λοιπά κεκτημένα της.
ΠΑΝΩ απ’ όλα, αξιοσημείωτο είναι ότι, ενώ η Συνθήκη των Σεβρών αποτέλεσε το αποκορύφωμα της Μεγάλης Ιδέας του έθνους, η Συνθήκη της Λωζάννης εσήμανε το τέλος της και ταυτόχρονα την απαρχή μιας νέας περιόδου, της «ευρωπαϊκής», για τον Ελληνισμό.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: -(1) Νικ. Εμμ. Παπαδάκης, «Ελευθέριος Βενιζέλος- Σελίδες μιας πολυτάραχης ζωής», έκδ. ΕΙΕ&Μ «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», Χανιά 2016. -(2) Κακλαμάνος Δημήτριος (1867-1949): δημοσιογράφος, διπλωμάτης, συγγραφέας, και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Στις 24 Ιουλίου 1923, ως Έλλην πρεσβευτής στο Λονδίνο, υπέγραψε μαζί με τον Ελευθέριο Βενιζέλο την τελική πράξη της Συνθήκη της Λωζάνης. -(3) Ο Μιχαήλ Θεοτοκάς (1872-1951): πατέρας του λογοτέχνη Γιώργου Θεοτοκά, ήταν νομικός σύμβουλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου αλλά και της Ελληνικής αντιπροσωπείας στη διάσκεψη της Λωζάνης. Αυτός συνέταξε το Σχέδιο Σύμβασης Ανταλλαγής των πληθυσμών Ελλάδος-Τουρκίας. -(4) Raymond Poincare (1860-1934): ΥΠΕΞ τότε της Γαλλίας, αξιόλογος Γάλλος πολιτικός. -(5) Λόρδος Κώρζον (Curzon George, 1859-1925): Βρετανός ΥΠΕΞ και πρόεδρος συνεδριάσεων/διαπραγματεύσεων στη Συνθήκη της Λωζάννης. -(6) Γρηγόριος Δαφνής (1909-1977): Έλληνας δημοσιογράφος και συγγραφέας. * Σκέφτεται, άραγε το Ίδρυμα να παρουσιάσει κάποτε αυτούς τους πολύτιμους συνεργάτες του Ελ. Βενιζέλου;
