Στο Αγιασμάτσι Σφακίων

Όπως ανέφερα και στην περιγραφή για το Σπήλαιο Σχιστή Σφακίων και το Αγιασμάτσι χρησίμευε σε διάφορες δύσκολες περιόδους σαν καταφύγιο των Χριστιανών, ιδίως κατά την επίθεση των τουρκικών στρατευμάτων εναντίον των Σφακίων τον Ιούνιο του 1867. Τότε είχαν καταφύγει 90 χριστιανοί κάτοικοι του Καψοδάσους. Μετά από πολλά ημερονύκτια βομβαρδισμού από θαλάσσης και πολιορκίας από ξηράς οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά στην είσοδο, εξαναγκάζοντας σε παράδοση τους έγκλειστους που όμως δεν τους πείραξαν μετά από μεσολάβηση Ευρωπαίων προξένων.
Σε μία από τις εκεί καταφυγές τους οι Σφακιανοί είχαν πάρει και τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας από την εκκλησία του Καψοδάσους και το νερό που έσταζε από τη σταγονορροή στο σπήλαιο το θεωρούσαν αγίασμα και έτσι πήρε το σπήλαιο την ονομασία του. Βέβαια, η ιερότητα του σπηλαίου είχε την προϊστορία της και ίσως και αυτό να συντέλεσε στην ονομάτισή του.
Το σπήλαιο βρίσκεται Β.Α. του Καψοδάσους Σφακίων σε μια απότομη βραχοπλαγιά σε υψόμετρο 200 μέτρων. Στη βάση του φθάνει σήμερα αγροτικός δρόμος απ’ όπου η πεζοπορία ως αυτό δεν είναι πάνω από δέκα λεπτά.
Έχει ολίγο κυκλική χαμηλή είσοδο που το ύψος της δεν ξεπερνά τα 70 εκατοστά και το πλάτος της τα δύο μέτρα. Το συνολικό μήκος του είναι περίπου 50 μέτρα και στο πλάτος πλησιάζει τα 30 μέτρα. Δεν είναι όμως επιμηκές αλλά με ακανόνιστο, μάλλον κυκλοειδές, σχήμα και στο ύψος φθάνει τα οκτώ μέτρα, ενώ στα χαμηλότερα σημεία του τα πέντε. Οι κύριες αίθουσές του είναι δύο αλλά με αρκετά μικρά παρακλάδια και περάσματα. Οι αίθουσες έχουν κάποιο διαχωρισμό από μία σειρά σταλαγμίτικες κολόνες και γενικά ο διάκοσμός του είναι θαυμάσιος, αλλά έχει χάσει την ομορφιά του, αφενός μεν λόγω καταστροφών από ντόπιους επισκέπτες, αφετέρου από την πολύ μαυρίλα που έχει επικαθήσει σε αυτόν εξαιτίας της φωτιάς των καταφευγόντων εδώ ή των βοσκών κ.λπ.
Το Αγιασμάτσι ήταν λατρευτικός χώρος και πιθανολογώ ότι ο βωμός ήταν ο σταλαγμίτης που βρίσκεται στο τέλος του σπηλαίου. Το 1963 παραδόθηκε στην αρχαιολογική υπηρεσία από εντόπιο εγχειρίδιο από μαλαχίτη μήκους 11 εκατ. Της ΙΙΙ Υστερομινωικής περιόδου, ενώ της ίδιας περιόδου αγγεία βρίσκονται κατά τον Πωλ Φωρ στο Μουσείο Ασμόλεουμ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, τα οποία πρέπει να έφθασαν εκεί μετά το έτος 1961.
Στο σπήλαιο βρέθησαν επίσης αρκετά αναθηματικά ζώδια, αγαλματίδιο θεάς ή νύμφης καθημένης, αγαλματίδιο του Πάνα και πολλά όστρακα αγγείων και θραύσματα λύχνων. Στο μουσείο Χανίων έχει παραδοθεί επίσης μια λάμα από οψιδιανό που βρέθηκε στη βάση μεγάλου σταλαγμίτη της πρώτης αίθουσας.
Ο Πωλ Φωρ υποθέτει ότι την Υστεριμινωική περίοδο είχε σαν επίκεντρο τους σταλαγμίτες της πρώτες αίθουσας, ενώ στην κλασική εποχή και μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους λατρεύτηκε εδώ ο Πάνας και οι νύμφες.