Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο με θέμα τη φιλοσοφία του υπαρξισμού που επηρέασε σημαντικά την Ευρώπη και τον κόσμο ολόκληρο εξεδόθη πρόσφατα από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια με τίτλο “Στο καφέ των υπαρξιστών – Ελευθερία, ύπαρξη και κοκτέιλ βερίκοκο”.
H συγγραφέας του έργου, Sarah Bakewell, διδάσκει δημιουργική γραφή στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συνδυάζει τη σκέψη των σημαντικών στοχαστών που συνέβαλαν στη φιλοσοφία του υπαρξισμού με βιογραφικά στοιχεία από τη ζωή τους.
Όπως η ίδια αναφέρει οι ιδέες των στοχαστών αυτών δεν μπορούν να ιδωθούν ξεχωριστά από τη χρονική περίοδο που έζησαν καθώς και τη προσωπική τους ζωή. Το αποτέλεσμα είναι ένα φιλοσοφικό βιβλίο που ξεφεύγει από τα τυποποιημένα φιλοσοφικά εγχειρίδια συνυφαίνοντας σκέψη, ιστορία και βιογραφία. Η φιλοσοφία του υπαρξισμού έγινε ευρύτερα γνωστή κυρίως από τους Μ. Χάιντεγκερ, Ζ.Π. Σάρτρ και Α. Καμύ, όμως οι απαρχές της πηγάζουν από μία μικρή πανεπιστημιακή πόλη της διανόησης στη νότια Γερμανία, το Φράιμπουργκ. Εκεί τις δεκαετίες του ’20 και του ’30 ένας σημαντικός Γερμανός φιλόσοφος, ο Ε. Χούρσελ, ανέπτυξε τη φιλοσοφία της φαινομενολογίας που απετέλεσε τη πηγή της φιλοσοφίας του υπαρξισμού. Όπως έλεγε και ο ιδρυτής της, η φαινομενολογία προσπαθεί να διακρίνει τα διάφορα φαινόμενα που έχομε μπροστά στα μάτια μας και να τα περιγράψει, δηλαδή την ενδιαφέρουν τα πράγματα αυτά καθεαυτά και περιγραφή τους. Η φαινομενολογία του Χούρσελ, σύμφωνα με τη συγγραφέα, δεν είχε ποτέ τη μαζική επίδραση που άσκησε ο υπαρξισμός του Σάρτρ, όμως έδωσε τη πνευματική τροφή για να αναπτυχθεί μετέπειτα η φιλοσοφία του υπαρξισμού. Η αμφισβήτηση του Χούρσελ άρχισε από ένα μεγάλο επίσης Γερμανό φιλόσοφο, το Μ. Χάιντεγκερ, όπως αναφέρει η Sarah Bakewell.
Με το βιβλίο του “Είναι και χρόνος” θέτει στο επίκεντρο της φιλοσοφίας το ”Είναι” και την “ύπαρξη”. Θεωρεί ότι η ύπαρξη τείνει να υποτάσσεται στο σύνολο, μία απρόσωπη οντότητα, και έτσι της στερεί την ελευθερία να σκέφτεται και να πράττει για λογαριασμό της.
Συνεπώς για να ζει κάποιος αυθεντικά πρέπει να αντιστέκεται στην επίδραση αυτή. Ο Ζ.Π. Σάρτρ μελέτησε τη φιλοσοφία του Χούρσελ στη Γερμανία τη δεκαετία του ’30 και άρχισε να στοχάζεται βάζοντας τη δικιά του πινελιά στη φαινομενολογία. Εργάστηκε στο Παρίσι μαζί με τη φίλη του Σιμόν Ντε Μπωβουάρ διαβάζοντας και σχολιάζοντας ο ένας τα κείμενα του άλλου. Η Μπωβουάρ άσκησε μεγάλη επίδραση στο παγκόσμιο φεμινιστικό κίνημα με το έργο της “Το δεύτερο φύλλο “ όπου ανέλυσε διεξοδικά το παραδοσιακό ρόλο της γυναίκας και την αλλοτρίωση που της επιφέρει.
Ο Σάρτρ, ίσως ο πιο γνωστός εκπρόσωπος του υπαρξισμού, διετύπωσε την άποψη ότι στον άνθρωπο, σε αντίθεση με τα άψυχα αντικείμενα, η ύπαρξη προηγείται της ουσίας. Όταν γεννιέται ο άνθρωπος δεν έχουν καθορισθεί τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του όπως γίνεται στα αντικείμενα όπου π.χ. πριν κατασκευασθεί μία καρέκλα είναι γνωστά τα χαρακτηριστικά της. Έτσι η ουσία του ανθρώπου καθορίζεται με τη δράση του καθώς σε κάθε στιγμή της ζωής του είναι ελεύθερος και καλείται να λάβει διάφορες αποφάσεις.
Ο υπαρξισμός είναι λοιπόν, σύμφωνα με το Σάρτρ, μία φιλοσοφία της δράσης όπου ο άνθρωπος ελεύθερα επιλέγει το τι θα πράξει και σταδιακά διαμορφώνει την ουσία του. Είναι επίσης μια ανθρωπιστική φιλοσοφία. Ο υπαρξισμός δεν θέτει ηθικούς κανόνες στη συμπεριφορά του ανθρώπου περιοριζόμενος να αναφέρει ότι είναι ελεύθερος να αποφασίζει, συνεπώς διαφέρει από την ηθική φιλοσοφία του Κάντ και του Σπινόζα. Διαφέρει επίσης από τη θεώρηση της Χριστιανικής θρησκείας που θεωρεί ότι η ουσία του ανθρώπου προυπάρχει της γέννησης του αφού ο άνθρωπος δημιουργείται από το Θεό. Διαφέρει επίσης από τη Μαρξιστική φιλοσοφία που δέχεται ότι οι πράξεις του ανθρώπου πρέπει να ακολουθούν τη πορεία της ιστορίας προς τη δημιουργία της αταξικής κοινωνίας.
Ο Σαρτρ ήταν για μεγάλο μέρος της ζωής του οπαδός της βίας και για κάποιο διάστημα υποστηρικτής του Σοβιετικού καθεστώτος. Κατά τη διάρκεια του Μάη του ’68 τέθηκε θέμα σύλληψης του Σάρτρ όπου ο Στρατηγός Ντε Γκώλ διαφώνησε λέγοντας ότι “δεν συλλαμβάνεις το Βολταίρο”. Ηταν ακτιβιστής υποστηρίζοντας τους καταπιεσμένους και μη ευνοημένους και εκτός από φιλοσοφικές πραγματείες έγραψε πολλά θεατρικά έργα και δοκίμια στο τύπο και σε περιοδικά. Ο Α. Καμύ, ένας άλλος μεγάλος του υπαρξιστικού κινήματος, ήταν πιο μετριοπαθής και αποκήρυξε τη βία. Ήταν όμως άτυχος και πέθανε σε σχετικά μικρή ηλικία σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα.
Έλαβε και αυτός όπως ο Σάρτρ το βραβείο Νομπέλ και η επιρροή του μέχρι σήμερα είναι προφανής εάν δει κάποιος τα θεατρικά του έργα που παίζονται στην Αθήνα. Η συγγραφέας σχολιάζει την έμφυτη καλοσύνη του Σάρτρ σε αντίθεση με το Χάιντεγκερ για τον οποίο σχολιάζει τη συνεργασία του με τους Ναζί για κάποιο διάστημα η οποία τον απομάκρυνε από πρώην συνεργάτες του, όπως π.χ. η Χ. Αρεντ και ο Χ. Μαρκούζε αλλά και άλλους, και για την οποία δεν μπόρεσε να δώσει επαρκείς εξηγήσεις μέχρι το τέλος της ζωής του.
Η συγγραφέας τονίζει το γεγονός ότι η φιλοσοφία του υπαρξισμού δημιουργήθηκε από τη Γερμανο-γαλλική σχολή ενώ αντίθετα η Αγγλοσαξονική σχολή δεν συνέβαλε σημαντικά σε αυτήν. Ο συνδυασμός φιλοσοφικού στοχασμού με ιστορικά και βιογραφικά στοιχεία των πρωταγωνιστών του έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός γοητευτικού βιβλίου που διαβάζεται πολύ ευχάριστα και δίδει πολλές απαντήσεις για το υπαρξιστικό κίνημα που επηρέασε σημαντικά τις δυτικές κοινωνίες τον 20ο αιώνα.
*Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο ΤΕΙ Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του ΜΑΙΧ.
