Δ’ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ
Συνέπεια της μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής γαλήνης, αλλά προ πάντων της επίδρασης του Ελληνικού πνεύματος και της Xριστιανικής διδασκαλίας, υπήρξε στο Βυζάντιο μια πρωτοφανής, για τα μέτρα του σκοτεινού μεσαίωνα, πνευματική άνθιση. Πρώτος συντελεστής η επικράτηση της Ελληνικής γλώσσας. Από τα χρόνια κιόλας του Χριστού η Ρώμη κάνει παραχωρήσεις στην Ελληνική γλώσσα. Η επιγραφή που τοποθετήθηκε στο Σταυρό του Κυρίου «ην γεγραμμένη γράμμασιν Ελληνικοίς και Ρωμαϊκοίς και Εβραϊκοίς».
Από την εποχή του Ιουστινιανού η Ελληνική είναι η κοινή γλώσσα των λαών της Αυτοκρατορίας, γι’ αυτό και το Ιουστινιάνιον Δίκαιον γράφτηκε «ου τη πατρίω φωνή, αλλά ταύτη δη τη κοινή τε και Ελλάδι, ώστε άπασιν αυτήν είναι γνώριμον δια το πρόχειρον της Ερμηνείας». Κατά το μεσαίωνα το Βυζάντιο είναι ο μόνος χώρος Ελληνικής παιδείας. Παράλληλα προς την Γεωμετρία, την Ιατρική και την Αστρονομία, διδάσκονται η Ελληνική Ρητορική, η Φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και τα ποιήματα του Ομήρου.
Στη Φιλοσοφία η Βυζαντινή διανόηση, επηρεασμένη από θεοκρατικές ερμηνείες, εθεώρησε τη λογική ως ανεπαρκή μέθοδο, για την ερμηνεία του κόσμου και επροτίμησε τη μυστική και νοητική μέθοδο. Η πρώτη Βυζαντινή περίοδος, με δεσπόζοντα χαρακτήρα τη Νεοπλατωνική Φιλοσοφία έχει κύριους εκπροσώπους το Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη και τον Επίσκοπο Συνέσιο, ενώ στη μέση Βυζαντινή περίοδο διαμορφώνεται πια η ιδιότυπη Βυζαντινή Χριστιανική Φιλοσοφία με κυριότερο εκπρόσωπο τον Ιωάννη το Δαμασκηνό.
Η Εικονομαχία που επακολούθησε ανέκοψε την ομαλή εξέλιξη της Βυζαντινής Φιλοσοφίας, που άρχισε να ξαναγεννιέται τον 11ο αιώνα με κύριους εκπροσώπους τον Συμεών τον νέο Θεολόγο, εκπρόσωπο του θρησκευτικού μυστικισμού και το Μιχαήλ Ψελλό, εκπρόσωπο του Ορθού Λόγου.
Η Εικονομαχία μπορεί να ταλαιπώρησε το Κράτος και την Εκκλησία, όμως αναμφισβήτητα ενεθάρρυνε τα ελεύθερα πνεύματα για τολμηρότερες φιλοσοφικές θέσεις. Μπορεί να ηττήθηκε η εικονομαχία, δεν έσβησε όμως η επαναστατική ανανεωτική τάση που αποτελεί τη χαραυγή της επιστημονικής σκέψης και του ορθού λόγου στην Ανατολή. Ο Μιχαήλ Ψελλός, που προαναφέραμε, είναι μια φυσιογνωμία που, εκτός από την ευρύτητα και την οικουμενικότητα της παιδείας και της γνώσης του, διακρίνεται προ πάντων για την ελευθερία του περί το διανοείσθαι, προσόντα που τον αναδείχνουν πρόδρομο και εισηγητή νέας περιόδου. Την ελευθερία της σκέψης διακηρύσσει με τα εξής αθάνατα λόγια: «Το γαρ συλλογίζεσθαι αδελφέ, ούτε δόγμα εστίν της Εκκλησίας αλλότριον, ούτε θέσις τις των κατά την φιλοσοφίαν παράδοξον, αλλά μόνον όργανον αληθείας και ζητουμένου πράγματος εύρεσις». Στον ίδιο κύκλο διανοητών του ορθού λόγου ανήκαν ο Λέων ο ΣΤ’ ο σοφός, που για μακρά χρόνια υπήρξε προϊστάμενος του Πανεπιστημίου της Μαγναύρας και δάσκαλος της Φιλοσοφίας, των Μαθηματικών και της Μουσικής, ο Πατριάρχης Φώτιος, ο απόστολος των Σλαύων Κύριλλος, και, περί τα τέλη του Βυζαντίου ο Γρηγόριος ο Παλαμάς και ο γίγαντας της διανόησης Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, ο τελευταίος Βυζαντινός και ο πρώτος Νεοέλληνας Φιλόσοφος.
Ε’ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ – ΤΕΧΝΕΣ
Η λόγια λογοτεχνία, τόσο στην Πεζογραφία όσο και στην Ποίηση, δεν έχει να επιδείξει σοβαρά επιτεύγματα. Στην προσπάθειά της να αναστήσει αρχαία γλωσσικά σχήματα, απαρνήθηκε τη ζωντανή γλώσσα του λαού και η δημιουργική της πνοή χάθηκε σ’ ένα νόθο και δύσκαμπτο γλωσσικό κατασκεύασμα. Αντίθετα η εκκλησιαστική ποίηση και υμνωδία, με αληθινή έμπνευση, βρήκε δικές της μορφές έκφρασης, που διακρίνονται από ανώτερη πνοή και ζωντανό παλμό. Συναισθήματα αγάπης και τρυφερότητας, που η ασκητική ατμόσφαιρα δεν άφηνε να εκδηλωθούν, βρήκαν την έκφρασή τους και αποτελούν δείγματα ποίησης αληθινά πηγαίας και εμπνευσμένης. Η βαρειά φωνή του Ρωμανού του Μελωδού ξεχωρίζει και ο στίχος του λιτός, άλλοτε βραδύς και άλλοτε εύστροφος, μα πάντα αγέρωχος και μεστός εννοιών, θυμίζει πότε τον Κάλβο και πότε τον Πίνδαρο.
Κατά τον ίδιο χρόνο στα μοναστήρια του Άθω, των Μετεώρων και της Ανατολής ανώνυμοι ασκητές συγγραφείς συνθέτουν τις βιογραφίες και τα συναξάρια των Αγίων, που αποτελούν απλοϊκές αλλά πολύτιμες λαϊκές δημιουργίες. Άλλοι αποτυπώνουν με το χρωστήρα πάνω στο ξύλο την πίστη και την ψυχική τους ανάταση, για να μείνουν αθάνατα κειμήλια της Βυζαντινής αγιογραφικής τέχνης. Και ενώ στα μοναστήρια τεχνουργούνται τα αθάνατα αυτά δείγματα της ανθρώπινης ψυχικής έξαρσης, στις φτωχικές γειτονιές πλάθονται τα λαϊκά μυθιστορήματα, οι θρύλοι, οι λαϊκές διηγήσεις και τα άλλα φτερουγίσματα της λαϊκής φαντασίας και τα ξεχειλίσματα της λαϊκής ψυχής και στις όχθες του Ευφράτη και του Δούναβη γεννιούνται και αναπτύσσονται οι επικοί κύκλοι και οι Ακριτικοί θρύλοι των Διγενήδων, που συμβολίζουν την ηρωική ψυχή του μεσαιωνικού Ελληνισμού και δημιουργούν πλούσιες παραδόσεις και δεσμούς εθνικής ενότητας και συνέχειας.
Τέλος, η αρχιτεκτονική του Βυζαντίου υπήρξε πρωτότυπη και αξεπέραστη. Τα ανάκτορα των αυτοκρατόρων και οι ναοί των Μοναστηριών και της Βασιλεύουσας θα στέκουν αιώνια δείγματα πρωτοφανούς καλλιτεχνικής και ψυχικής έξαρσης.
Οι Βυζαντινοί ναοί με το σταυρικό σχήμα, τις καμπύλες, τις αψίδες, τα τόξα, τους τρούλους και τους Παντοκράτορες αποτελούν την ορατή ενατένιση του ανθρώπου προς το Δημιουργό του.
Ο ναός της Αγίας Σοφίας, το χαρακτηριστικότερο και τελειότερο δείγμα Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής, ακόμα και στα χέρια των απίστων, δεν θα πάψει στους αιώνες να φέρνει τις ελπίδες, τις προσευχές και τα εθνικά μας όνειρα ως το θρόνο του Θεού.
Όλη αυτή η ιστορία που σε πολύ αδρές γραμμές σκιαγραφήσαμε, υπήρξε μια ολοφώτεινη συνεχής χιλιόχρονη ανοδική πορεία, που ανακόπηκε στα 1204 με τις σταυροφορίες που η Δύση εξαπόλυσε για να προστατέψει τάχα τους Αγίους Τόπους. Στα 1261 η Κωνσταντινούπολη ανακτήθηκε, δεν μπόρεσε όμως να ξαναβρεί τον παλιό εαυτό της. Πολλές Βυζαντινές επαρχίες κηρύχτηκαν ανεξάρτητες κι άλλες καταχτήθηκαν από ξένους. Το πλουτοφόρο θαλασσινό εμπόριο παράλυσε και ο φεουδαρχισμός που αναπτύχθηκε στις επαρχίες έφεραν τον οικονομικό μαρασμό. Από εκεί, σαν φυσικό επακόλουθο, έρχεται η διοικητική αποδιοργάνωση και η κοινωνική αποσταθεροποίηση και ο κατήφορος συνεχίζεται με την πολιτική διαφθορά και την ηθική κατάπτωση που οδήγησε στην παράξενη θεοσοφία του ομφαλοψυχισμού και της ιερής ησυχίας.
Κι αυτά όταν προ των πυλών βρίσκονται οι Τουρκικές ορδές γεμάτες πρωτογονικό σφρίγος και με επικεφαλής ένα 20χρονο χαρισματικό και φιλόδοξο αρχηγό τον Μωάμεθ το Β’ τον Πορθητή.
Ευτυχώς κάποια ιστορική νομοτέλεια δεν επέτρεψε να κλείσει η μεγάλη και περίλαμπρη αυτή σελίδα της ιστορίας μας με τρόπο άδοξο. Ο καλός Θεός της Ελλάδας έστειλε την κρίσιμη στιγμή τον Παλαιολόγο για να γράψει στα τείχη της Βασιλεύουσας και στη Πύλη του Ρωμανού έναν επίλογο αντάξιο της θυσίας των Θερμοπυλών.
Στις 12 του Μάρτη του 1449 ανεβαίνει στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης ο ένδοξος Δεσπότης του Μυστρά, ο θρυλικός και τραγικός Κωνσταντίνος ΙΑ’ ο Παλαιολόγος. Έρχεται με πλήρη επίγνωση της κρισιμότητας των καιρών, να προσφέρει τον εαυτό του θυσία στο βωμό του χρέους. Η πορεία του προς την Βασιλεύουσα και την Πύλη του Ρωμανού θυμίζει πολύ το δρόμο του μεγάλου Εθελομάρτυρα του Σταυρού στον ανήφορο του Γολγοθά. Από την πρώτη στιγμή αποδύεται σ’ ένα τιτάνιο αγώνα ανόρθωσης των τειχών της Πόλης και των ψυχών των ανθρώπων. Προσπαθεί να μεταδώσει και στους άλλους κάτι από το ήρεμο μεγαλείο του, την χριστιανική του εγκαρτέρηση, τη διάθεσή του για θυσία. Τελικά βέβαια δεν καταφέρνει να αντιπαρατάξει στις 180.000 του Τουρκικού στρατού παρά μόνο 7.000 μαχητές, και στα 400 πλοία της Ισλαμικής αρμάδας, 26 μόνο πλοία, από τα οποία τα 16 είναι ξένα. Καταφέρνει όμως κάτι πιο ασύλληπτο. Καταφέρνει να επιστρατεύσει την Ιστορία τριών χιλιάδων χρόνων, καταφέρνει να αναστήσει τους Μιλτιάδες του Μαραθώνα και τους Λεωνίδες των Θερμοπυλών και τους Θεμιστοκλήδες της Σαλαμίνας και να τους στέσει πλάι στους άνδρες του στις πολεμίστρες και στους πύργους της Βασιλεύουσας, αιώνιους διαφεντευτές της μοίρας και της ελπίδας μας. Έτσι οι τελευταίοι υπερασπιστές της Πόλης, οπλισμένοι με το μύθο και την παράδοση και το θρύλο ανεβαίνουν από το ανηφορικό μονοπάτι των ελληνικών πεπρωμένων στο Πάνθεον της Αθανασίας.
Συγκινητικές είναι οι τελευταίες στιγμές της Βασιλεύουσας. Ύστερα από την περήφανη απόρριψη των Τουρκικών προτάσεων για παράδοση, με την αποφασιστική δήλωση «κοινή γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν» ετοιμάζεται πλέον η τελευταία σκηνή της τραγωδίας, που ενάμιση μήνα παίζεται γύρω από τα τείχη της Πόλης.
Ο νεαρός Σουλτάνος αποφασίζει τη μεγάλη, την τελική έφοδο. Φανατίζει τους στρατιώτες του, υποδαυλίζοντας τα ταπεινά τους ένστικτα με υποσχέσεις για τις πιο απίθανες απολαύσεις. Δεν χρειάζεται άλλωστε μεγάλος κόπος για να ξυπνήσει μέσα τους το κτήνος, που σε λίγο με άγρια μουγγαλητά και πρωτογονική μανία θα ριχτούν να σκαρφαλώσουν στα τείχη της Πόλης.
Είναι ξημερώματα της 29 του Μάη όταν άρχισε η επίθεση.
Ο Κωνσταντίνος, με σταθερή αποφασιστικότητα και συγκινητική ηρεμία, εκτελεί τα τελευταία του καθήκοντα σαν αυτοκράτορας, σαν χριστιανός και σαν άνθρωπος. Επιθεωρεί τα τείχη, τακτοποιεί τις φρουρές, ενθαρρύνει και καθοδηγεί τους πάντες, δίνει τις τελευταίες συμβουλές, λες κι άλλη έγνοια δεν έχει την ύστατη τούτη ώρα παρά πώς να κάμει να πεθάνουν όλοι όμορφα, μ’ αξιοπρέπεια, όπως επιβάλλει η μεγαλοσύνη της κοσμοϊστορικής αυτής στιγμής. Ύστερα μεταβαίνει στο ναό της Αγιάς Σοφιάς για να εκτελεστεί το τελευταίο και ύψιστο καθήκον του σαν χριστιανός. Ζητά ως τελευταίος άνθρωπος συγχώρηση από το λαό και μεταλαβαίνει των αχράντων μυστηρίων. Από κει πηγαίνει στο παλάτι, ξεντύνεται τη βασιλική στολή, αποχαιρετά αυλικούς και υπηρέτες και με στολή απλού στρατιώτη πάει να εκπληρώσει και το προς την Πατρίδα χρέος του. Κατευθύνεται στην Πύλη του Ρωμανού που διεξάγονται οι σκληρότερες μάχες. Ο εχθρός αναχαιτίζεται μ’ επιτυχία πολλές φορές, μα οι Τουρκικές εφεδρείες είναι ατελείωτες. Στις 8 το πρωί ενώ αχνορόδιζε κάποια ελπίδα νίκης, οι υπερασπιστές της Πύλης του Ρωμανού δέχονται την επίθεση και εκ των όπισθεν. Οι Τούρκοι που τρύπωσαν από την ανοιχτή Κερκόπορτα τους εκύκλωσαν. Η μάχη μεταβάλλεται σε σφαγή. Η συμπλοκή γίνεται με τα σπαθιά και με τα χέρια. Ο αυτοκράτορας στρέφοντας το βλέμμα αντιλαμβάνεται ότι έμεινε μόνος. Οι σύντροφοί του είναι όλοι νεκροί και ενώ με παράπονο λέει «δεν υπάρχει χριστιανός να λάβει την κεφαλή μου;», πέφτει κάτω νεκρός, χτυπημένος από τα σπαθιά των Γενιτσάρων που έπεσαν πάνω του. Έτσι γύρω στις 9 το πρωί οι Τούρκοι είναι κύριοι της Βασιλεύουσας. Στην Αγιά Σοφιά και στους πύργους του Κάστρου η ημισέληνος αντικατέστησε το Σταυρό και το δικέφαλο. Μόνο στον Πύργο του Αλεξίου πεισματικά σελαγίζει ακόμα το ελληνικό λάβαρο. Είναι ο Πύργος που υπερασπίζονται ένας Κρητικός καπετάνιος με τους λεβέντες συμπατριώτες του. Αιώνιοι ακροβάτες του θανάτου οι Κρητικοί, ασυμβίβαστοι και πεισματικοί οπισθοφύλακες και την τελευταία τούτη στιγμή συνεχίζουν την χωρίς ελπίδα αντίστασή τους. Έκπληκτος ο βάρβαρος πορθητής από το υπέροχο μεγαλείο τους, διατάζει να τους επιτραπεί η αναχώρηση με τα όπλα τους και τιμές που ταιριάζουν στους ήρωες.
Την άλλη μέρα ο Πορθητής, θ’ αναζητήσει και θα βρει τον ήρωα αντίπαλό του, για να πάρει τρόπαιο πολύτιμο το κεφάλι του. Μέσα στη σύγχυση και τον πανικό των τραγικών εκείνων στιγμών δεν θα μπορέσει να υπάρξει αξιόπιστη μαρτυρία για το πού θάφτηκε το ακέφαλο πτώμα του. Κι ο λαός μας, που στο υποσυνείδητό του δεν μπόρεσε ποτέ να συνθηκολογήσει, τον πήρε και τον έθαψε στην καρδιά του, δημιουργώντας το θρύλο του Μαρμαρωμένου Βασιλιά, που θα ξυπνήσει μια μέρα για να διώξει τους Τούρκους ως την «Κόκκινη Μηλιά».
Ο αγώνας και η εθελοθυσία του μαρτυρικού Παλαιολόγου και των αθάνατων συμμαχητών του έχουν ένα μεγαλείο ανώτερο και ευγενέστερο από την παλληκαριά και τον ηρωισμό. Έχουν την ιερότητα του μαρτυρίου και την αγιοσύνη της θυσίας. Είναι ένας αγώνας με μια ηθική ανώτερη γιατί δεν ισοφάρισε με το κέρδος της Νίκης, γιατί δεν εξόφλησε με μια αμοιβή. Οι ήρωες αυτοί πολέμησαν χωρίς ελπίδα νίκης, αποζητώντας στον τιμημένο θάνατο την ολοκληρωμένη λύτρωση. Η εθελοθυσία τους ήταν η πιο αντρίκια διαμαρτυρία προς τη βάρβαρη υπεροχή της υλικής δύναμης. Είναι το αποτέλεσμα ενός υψηλόφρονος παραλογισμού, που σε στιγμές εξαιρετικές γεννά τα μεγάλα γεγονότα και τους μεγάλους ανθρώπους και δίνει νόημα και περιεχόμενο στην Ιστορία.
Στη μνήμη των μεγάλων αυτών ψυχών καταθέτω σαν ελάχιστο δείγμα τιμής την φτωχή τούτη αναφορά μου στο έργο και τη θυσία τους με την ευχή «Να είναι η μνήμη τους αιωνία».
Καστέλλι 29 του Μάη 1998.
(*) Δρ. Μηχανικός
τ. Δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Όλα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο
http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/
