Στωικισμός: μια παράδοξη συνταγή ευτυχίας

«Ήταν πρόθεσή της φύσης να μη χρειάζεται κάποιος σπουδαίος εξοπλισμός για μια καλή ζωή: Κάθε άτομο μπορεί να κάνει τον εαυτό του ευτυχισμένο. Η ευημερία δεν αυξάνει τη σοφία του και η αντιξοότητα δεν το καταθλίβει γιατί πάντα κάνει προσπάθεια να βασίζεται όσο περισσότερο μπορεί στον εαυτό του και να βρίσκει χαρά μέσα του».
Λεύκιος Ανναίος Σενέκας

Ίσως να ακούγεται ιδεαλιστικό και δύσκολο να το εξηγήσει κανείς, αλλά ωστόσο σε έναν κόσμο, όπου τα πράγματα έχουν μορφή καθορισμένη και αιχμηρή, κατακτημένο από την ύψιστη αξία να είναι κανείς ανελέητος, που δονείται ολόκληρος από ειρηνικές κακοήθειες, η επάνοδος της στωικής φιλοσοφίας τα τελευταία χρόνια στο προσκήνιο ενδεχομένως να σηματοδοτεί την πρόθεση της φύσης να απελευθερώσει τον άνθρωπο από έναν καταθλιπτικό και αδιέξοδο τρόπο ζωής, εμφυσώντας του πολυπλοκότητα και πλούτο στωικής σοφίας, που ενσωματώνει τη σοβαρή προτροπή να ορίσει ξανά τι έχει σημασία. Ίσως συνιστά τη διαφορετική απάντηση που χρειαζόμαστε στα σοβαρά ερωτήματα που μας απασχολούν, γιατί μας λέει κάτι αληθινό για τις ανθρώπινες εμπειρίες και για την ίδια τη ζωή.

Ο στωικισμός άνοιξε την πόρτα δείχνοντας ότι ο ψυχρός άνεμος των αρνητικών συναισθημάτων (θυμός, άγχος, φθόνος, θλίψη, οργή, απογοήτευση, πικρία, εμμονή του διαρκούς φόβου) παγώνει τις ψυχές και ταυτόχρονα ότι η κρισιμότητα και η ομορφιά της χαράς με στωική χροιά μπορεί να περιγραφεί ως κάποιο είδος απόλαυσης, χωρίς αντικείμενο.

Απόλαυσης, όχι κάποιου συγκεκριμένου πράγματος, αλλά όλου αυτού γύρω μας · είναι απόλαυση να μπορείς απλώς να είσαι μέρος της ζωής, των κοσμικών μυστηρίων. Είναι μια βαθιά συνειδητοποίηση ότι παρόλο που όλο αυτό γύρω μας δεν είναι ανάγκη να υπάρχει, εντούτοις υπάρχει, είναι υπέροχα, εξαιρετικά υπαρκτό. Η στωική φιλοσοφία έχει ως σκοπό την κατάκτηση της εσωτερικής γαλήνης ακόμη και όταν όλα γύρω μας, μας βυθίζουν στη μελαγχολία, της χαράς και την αποτροπή της αντι-χαράς, της διαβρωτικής δυναμικής των αρνητικών συναισθημάτων.

Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός σχολών φιλοσοφίας, εφόσον οι άνθρωποι είχαν πάντα ανάγκη, όπως και σήμερα, από μία φιλοσοφία για τη διαχείριση του πιο πολυσύνθετου έργου, που ονομάζεται ″ανθρώπινη ζωή″.

Ταξιδεύοντας πίσω στο χρόνο και ακολουθώντας τον περίπατο ενός στοχαστή στην Αθήνα, θα ανακαλύπταμε την Αγορά, όπου φιλοσοφούσε ο Σωκράτης, έπειτα θα αντικρίζαμε την Ποικίλη Στοά και κάπου εκεί θα στεκόταν αγορεύοντας ο Ζήνωνας από το Κίτιο, ο ιδρυτής της Στωικής φιλοσοφικής σχολής. Η Στοά στην πραγματικότητα ήταν ένα περιστύλιο διακοσμημένο με τοιχογραφίες. Θα συναντούσαμε στη συνέχεια ίσως το κυνικό φιλόσοφο Κράτη κοντά στο Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, εξού και το όνομα τους.

Αφήνοντας πίσω μας την πόλη θα φτάναμε στον Κήπο τον Επικούρειων υπό τη διεύθυνση του ίδιου του Επίκουρου. Συνεχίζοντας θα ερχόμασταν στην Ακαδημία του Πλάτωνα.

Επιστρέφοντας στην πόλη και φθάνοντας στα ανατολικά προάστια της Αθήνας θα συναντούσαμε το Λύκειο. Εκεί θα μπορούσαμε να δούμε τους Περιπατητικούς φιλοσόφους, μαθητές του Αριστοτέλη, και επικεφαλής της ομάδας ίσως να ήταν ο Θεόφραστος. Ο Ζήνωνας από το Κίτιο ήταν ο πρώτος Στωικός, ο οποίος ίδρυσε τη δική του φιλοσοφική σχολή, που είχε άμεση επιτυχία, εφόσον ″η στωική ηθική είναι ένα είδος ευδαιμονισμού″, κατά τον Λόρενς Μπέκερ. Ο στωικισμός αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων. Ο Κλεάνθης ήταν μαθητής του Ζήνωνα και όταν πέθανε κληρονόμησε την σχολαρχία, όταν πέθανε κι αυτός τον διαδέχθηκε ο Χρύσιππος. Ύστερα από το θάνατο του Χρύσιππου, η στωική σχολή συνέχιζε να ακμάζει υπό μία σειρά διευθυντών, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Παναίτιος ο Ρόδιος, που καταγράφεται ως ο εξαγωγέας της στωικής φιλοσοφίας, εφόσον όταν ταξίδεψε στη Ρώμη πήρε και το στωικισμό μαζί του.

Ρωμαίοι Στωικοί ήταν ο Σενέκας, ο Μουσώνιος Ρούφος, ο Επίκτητος και ο Μάρκος Αυρήλιος. Όποτε και όποιες και αν είναι οι απαρχές της, πάντως η φιλοσοφική σκέψη έκανε ένα γιγαντιαίο βήμα μπροστά, τον 6ο αιώνα π.Χ. Μετά το Σωκράτη, η φιλοσοφική δραστηριότητα μετατράπηκε σε αληθινό χείμαρρο, διότι ήταν αυτός που εγκατέλειψε το ενδιαφέρον της φιλοσοφικής έρευνας για τα φυσικά φαινόμενα του κόσμου ανακαλύπτοντας την ″ανθρώπινη ψυχή″.

Ο στωικισμός θέλησε να δώσει απαντήσεις στα πιο σημαντικά ζητήματα της εποχής του, μιλώντας για έννοιες, όπως το σύμπαν, ο κόσμος, η φύση, η ύλη, η ζωή, η ευδαιμονία, ο άνθρωπος και ο θεός. Ζητήματα που μέχρι σήμερα αποτελούν καίρια ερωτήματα, όπως από πού προέρχεται ο κόσμος, από πού κατάγεται ο άνθρωπος, με ποια ταυτότητα υπάρχει σ’ αυτή τη ζωή και με ποια θα εξακολουθήσει να υφίσταται μετά θάνατον.

Θέτει ερωτήματα για το μέγα ζήτημα της ιστορικής διαδρομής του ανθρώπινου είδους, τις αθέλητες αιτίες που το περιορίζουν, τι εμποδίζει την πορεία του, για ποιο λόγο βρίσκει μπροστά του το ανθρώπινο ον τη δυστυχία, τι είναι η ευτυχία για τον καθένα και για όλη την ανθρωπότητα. Ο Τολστόι την απάντηση που κατασίγασε τα ερωτήματα, τη βρήκε τελικά στο θεό. Δοκιμάζει να ορίσει οντολογικά το ανθρώπινο είδος, την πορεία του ανθρώπου και την κατάληξη του, το φόβο του για το άγνωστο.

Ο στωικισμός έχει αξία σε οποιαδήποτε εποχή, όπως και στην σύγχρονη ζωή, και είναι εντυπωσιακό ότι προτείνοντας μια φιλοσοφία ζωής πριν από 2000 χρόνια παραμένει επίκαιρος μέχρι σήμερα, εφόσον ως κύρια ενασχόληση του είχε τον τρόπο του βίου και πραγματεύεται πολλά από αυτά που μας απασχολούν στη ζωή.

Μας θυμίζει ότι αναγκαστικά αρχίζουμε να ζούμε πριν μάθουμε τι είναι ζωή, πριν αντιληφθούμε τις κατάφωρες ενδείξεις αδικίας και υπερβολής, ενώ ταυτόχρονα μας υπενθυμίζει τους θησαυρούς που κρύβει η ζωή με τις ζωντανές δυστυχίες και τις απολαύσεις της.

Κατά μία έννοια είναι μία φιλοσοφία στρατευμένη, ασχολούμενη σχεδόν αποκλειστικά με την ανθρώπινη ψυχή, τη βαθιά ομορφιά της ευτυχίας, την τόσο πρόδηλη έννοια της δικαιοσύνης, αποκτώντας έτσι ηθική σκοπιμότητα αφού μας παρακινεί να αλλάξουμε χαρακτήρα και συμπεριφορές.

Μας προτείνει τεχνικές για να ανταποκριθούμε στις προκλήσεις της ζωής προκειμένου να είμαστε χαρούμενοι, εφόσον επιζητεί τη σταθερά καλή διάθεση, τη διαρκή χαρά, επιδιώκοντας την αρετή και την γαλήνη, αυτά που αποτελούν τον ουσιώδη μας πλούτο, που μέσα στον συνηθισμένο μας πλούτο έχουμε ξεχάσει και απωθήσει.

Αμφισβητώντας κοινές παραδοχές για το τι πρέπει να κάνουμε, προτείνει μία φιλοσοφία ζωής, που διαισθητικά μπορούμε να ταυτιστούμε, ένα κάλεσμα για ένα ταξίδι προσωπικής αναζήτησης μιας βαθιάς γαλήνης, που αναφύεται λίγο από την αιωνιότητα, εφόσον σηματοδοτεί την επιστροφή στην αρχέγονη σκέψη της στωικής σοφίας, που μας επιτρέπει να ζήσουμε απολαύσεις χαμένες από καιρό. Έναν τρόπο διαφυγής από τα ολοένα και εντεινόμενα προβλήματα ενός αδιάσπαστου όγκου αγωνίας της σύγχρονης εποχής. Κατά ένα τρόπο είναι σαν να βλέπουμε τον κόσμο για πρώτη φορά.

Στο εξόχως σημαντικό ερώτημα, με ποιο τρόπο πρέπει να ζει κανείς για να ζήσει καλά, είναι απίθανο να του προσφερθούν συμβουλές, εφόσον σήμερα δεν υπάρχουν φιλόσοφοι, υπάρχουν απλά καθηγητές φιλοσοφίας, έγραφε πριν από μερικά χρόνια ο Αμερικανός συγγραφέας Χένρι Ντέηβιντ Θορό.

Σκοπός του ανθρώπου κατά τους Στωικούς είναι να ζει σύμφωνα με τη φύση του και τη λογική, προκαλώντας τον άνθρωπο με επίκληση στη λογική να αντιληφθεί πόσο έχει υποταχθεί η νόηση στα συναισθήματα και να ξαναδώσει στη λογική το ρόλο που της αρμόζει. Πολλοί άνθρωποι θα δυσκολευτούν να κατονομάσουν ποιος είναι ο μεγάλος σκοπός της ζωής τους, ποιο από τα πράγματα που μπορούν να επιδιώξουν στη ζωή τους είναι το πιο πολύτιμο, με άλλα λόγια τι θέλουν από τη ζωή.

Αυτό μας κάνει να κατανοούμε καλύτερα την επιθυμία του Ρουσσό, να τονίσει την αδυναμία των ανθρώπων, να ορίζουν μόνοι τους τι είναι σημαντικό για τους ίδιους, ποιες αξίες πρέπει να ενστερνίζονται για να είναι ευτυχισμένοι.

Ο Ιβάν, στη συγκλονιστική νουβέλα του Τολστόι ″ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς″, ανακαλύπτει στο τέλος ότι δεν έζησε, όπως θα ήθελε, ότι θυσιάζοντας τα ενδιαφέροντά του, κάθε τι, που έπραξε στη ζωή, είχε ως κίνητρο την επιθυμία του να φαίνεται σημαντικός στα μάτια των άλλων.

Αλλά ένας μεγάλος σκοπός αποτελεί το πρώτο συστατικό μιας φιλοσοφίας ζωής. Αυτό σημαίνει ότι αν δεν υπάρχει ένας μεγάλος σκοπός, τότε δεν υπάρχει μια συνεκτική φιλοσοφία ζωής, επιδιώκοντας αυτό που ακολουθούν και οι άλλοι · την προεπιλεγμένη φιλοσοφία ζωής: ένα μείγμα οικονομικής ευμάρειας, κοινωνικού κύρους και υλικών απολαύσεων. Είναι το φαινόμενο, που οι ψυχολόγοι ονομάζουν ″ηδονική προσαρμογή″.

Αυτό ωστόσο δε μας οδηγεί στην ευτυχία, που σύμφωνα με τη στωική φιλοσοφία πρέπει να είναι ο σκοπός της ζωής για τον άνθρωπο. Αυτό παρότι αποτελεί κοινοτοπία, εφόσον ποιος δε θα ήθελε να είναι ευτυχισμένος, το πρόβλημα είναι ποιος είναι ο τρόπος που θα μας οδηγήσει στην ευτυχία. Ευτυχία; Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε πιο αλλόκοτη λέξη, αλλά ταυτόχρονα και τόσο ελκυστική, η αύρα της «ξένοτητας», που τη διαπνέει. Μοιάζει με τριαντάφυλλο τρελό από ομορφιά, όμως θνητό.

Ο στωικισμός μας βοηθά να κατανοήσουμε βαθιά πόσο ανεπαρκές κριτήριο είναι το εισόδημα για την αποτίμηση του ήθους και μας εμπνέει τη διάθεση να εγκαταλείψουμε την υπεραπλουστευμένη στην καθημερινότητά μας θεώρηση της αποτυχίας και της ήττας, εφόσον υιοθετεί διαφορετική μέθοδο αξιολόγησης του ατόμου ενταγμένη σε άλλη κλίμακα αξιών, επισημαίνοντας ότι η υψηλή κοινωνική θέση δεν ταυτίζεται με την ανωτερότητα.

Μας βοηθά επιπλέον να κατανοήσουμε το δικό μας άγχος γοήτρου και να το κατευνάσουμε, δείχνοντας μέσα από μία ευλαβική ψυχογραφία ότι ο άνθρωπος υποφέρει εκ γενετής από αβεβαιότητα ως προς την αξία του. Κατά μία έννοια σε αυτό αποσκοπούν, σύμφωνα με τον στωικισμό, η πλεονεξία και η φιλοδοξία, η επιζήτηση του πλούτου, της εξουσίας και των διακρίσεων. Όλα αυτά αποσκοπούν στον υπέρτατο σκοπό της κοινωνικής διάκρισης, του ιδεοληπτικού ενδιαφέροντος των ανθρώπων για το κοινωνικό STATUS.

Είναι μια βαθιά επιθυμία, έντονη, περίπλοκη και σημαντική, συνυφασμένη με το εγώ: ένα πρόβλημα στο οποίο όλοι μας έχουμε εμπλακεί, αφού οι περισσότεροι από εμάς έχουμε παγιδευτεί στην επιθυμία της επιτυχίας και των επιτυχημένων. Είναι η βαθιά επιθυμία του ανθρώπου να διακριθεί και να διαχωρίσει τη θέση του από το πλήθος, που κατά τη γνώμη μιας σημαίνουσας τάσης της σύγχρονης κοινωνίας αποτελεί την ομάδα, που απαρτίζεται από μέτριους κομφορμιστές, βαρετούς και μικροαστούς. Ωστόσο δίπλα σε μια μεγάλη επιτυχία υπάρχει και μεγάλη θλίψη. Εφόσον η θλίψη είναι σκιά της επιθυμίας και των άψυχων δεξιώσεων. Όταν κάποιος δεν θεωρεί τον εαυτό του κάτι πολύ σπουδαίο, μπορεί να ζει πολύ ευτυχισμένα.

Η φιλοσοφία, η τέχνη και ο χριστιανισμός δεν επεδίωξαν να αποσυνδέσουν το γόητρο από κάθε κλίμακα αξιολόγησης, θέλησαν όμως να θεσπίσουν νέα κριτήρια με βάση αξίες, που δεν αναγνωρίζονταν από την πλειονότητα · προσπάθησαν να μας δείξουν άλλους τρόπους για να αντιλαμβανόμαστε σε τι αρμόζει να προσδίδουμε το βαρύ χαρακτηρισμό της αληθινής αξιοσύνης.

Ο στωικισμός συνηγόρησε υπέρ μιας πνευματικής – σε αντιδιαστολή με αυτές, του κύριου ρεύματος, που βασίζονται σε υλικά αγαθά – μεθόδου αποτίμησης του εαυτού και των άλλων, όπως ισχύει και στο χριστιανισμό.

Από πολλές πλευρές μάλιστα λειτούργησε ως ψυχοσυναισθηματικό υποκατάστατό του, εφόσον ο στωικισμός γοητεύει με τη θρησκευτικότητα που φέρει και με ό,τι αγνό πρεσβεύει: την καλοσύνη.

Στις βασικές αρχές του στωικισμού ανιχνεύουμε την επιδραστικότητα του στο χριστιανισμό όταν ο Ζήνων και ο Κλεάνθης αναφέρονται στην ύπαρξη του θεού. Και οι δύο πλευρές δίνουν εντυπωσιακά μεγάλη σημασία στην αγάπη, στις γνήσιες κοινωνικές σχέσεις, στην ευσπλαχνία, στην ευαισθησία στα ερεθίσματα του σύμπαντος και στην ολόψυχη αφιέρωση στο κορυφαίο απόθεμα αισθημάτων της τέχνης, που χάρη στη δύναμη της, οι άνθρωποι αποκτούν κάτι από την ενδόμυχη σχέση που έχουν οι φίλοι. Και αμφότερες καταδικάζουν την έγνοια μας να αποκτήσουμε εξουσία, να πλουτίσουμε και να δοξαστούμε. Επισημαίνουν ότι θα μπορούσαμε να πλουτίσουμε, όχι με χρήμα, αλλά με διαφορετικό τρόπο, όπου το πνεύμα προέχει.

Μας προτρέπουν να επιλέξουμε συνειδητά την απλότητα, την οποία κάποτε είχαν επιλέξει πρόθυμα άνθρωποι ανώτεροι · οι αρχαίοι φιλόσοφοι Κινέζοι, Ινδοί, Πέρσες και Έλληνες έζησαν πιο φτωχικά από όλους εξωτερικά.

Ο Αμερικανός συγγραφέας Χένρι Θορό έλεγε ότι η φτώχεια δεν αποτελεί πάντα ένδειξη ότι είσαι από τους ηττημένους στο παιχνίδι της ζωής, όπως υπονοεί η αστική θεώρηση.

Ότι τα χρήματα δεν φτάνουν για να αγοράσει κανείς ούτε ένα από τα απαραίτητα εφόδια για την ψυχή. Έλεγε επίσης ότι οι σύγχρονες αντιλήψεις περί γοήτρου ευθύνονται για την κολοσσιαία παραποίηση: ερμηνεύουν ως ύψιστο επίτευγμα του ατόμου μια διαδικασία συσσώρευσης υλικών αγαθών, που είναι τα σύμβολα έπαρσης και επιπολής.

Το άγχος γοήτρου έχει απαράμιλλη ικανότητα να προξενεί θλίψη, εφόσον η δίψα μας για διάκριση προκαλεί μια έντονη ανησυχία αρκετά επιζήμια, τόσο ώστε να μπορεί να έχει καταστρεπτική επίδραση σε μεγάλες περιόδους της ζωής μας, ότι ενδεχομένως δεν πληρούμε τα ιδεώδη της επιτυχίας, τους όρους και τις προϋποθέσεις του κυρίαρχου συστήματος αξιών.

Μιας επιτυχίας που κερδίζεται εις βάρος της ίδιας της ζωής. Ένα σύστημα που συνδέει την αξία του ατόμου με την κοινωνική του κατάσταση (STATUS), για την οποία στην κοινωνιολογική θεωρία χρησιμοποιείται ο όρος ″γόητρο″ και το οποίο συσχετίζεται ολοένα και συχνότερα με την επιτυχία στον οικονομικό τομέα.

Το σύγχρονο ιδεώδες περί επιτυχίας στη ζωή, εκτός του ότι συσχετίζει τα χρήματα που κερδίζουμε με το πόσο άξιοι είμαστε, συνδέει επίσης το χρήμα με την ευτυχία. Ωστόσο το στοιχείο, που συνδέει τις πολλές αντιρρήσεις για το αξιοκρατικό αυτό ιδεώδες, είναι η έκκληση όλων των διαφωνούντων να πάψουμε να προσδίδουμε αξιακές συνεκδοχές σε κάτι που διανέμεται με τρόπο τόσο αλλοπρόσαλλο όσο το χρήμα και να καταργήσουμε τους δογματικούς δεσμούς, που συνδέουν τον πλούτο με την αξία. Ο μόνος υφιστάμενος πλούτος είναι η ζωή με τα ασυνήθιστα πλούτη της, όπως η ευγένεια, η ευαισθησία, η σεμνότητα, η ευλάβεια και η νοημοσύνη.

Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσό στην πραγματεία του περί καταγωγής της ανισότητας σκιαγραφεί την ιστορία του κόσμου, όχι ως αφήγημα προόδου, αλλά ως παρακμή, εφόσον ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει αποσπάσει τον άνθρωπο από μία προνομιούχο θέση, στην οποία ζούσε λιτά και τον ενδιέφεραν τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της αυτοπραγμάτωσης, η αγάπη προς την οικογένεια, η ταπεινότητα, η ευαισθησία, η αξία της λύπης και του ελέους, ο σεβασμός στη φύση, το δέος για την ομορφιά του σύμπαντος και η έφεση στη μουσική και στις απλές διασκεδάσεις, κάνοντας τον να νιώθει φθόνο, καημό και βάσανα μέσα σε ένα κόσμο αφθονίας.

Είναι αυτά τα ίδια ουσιώδη χαρακτηριστικά της αυτοπραγμάτωσης, που από καταβολής του στωικισμού και του χριστιανισμού, αποτελούν το θεμέλιο, στο οποίο οικοδομείται η στωική και η χριστιανική αντίληψη για την αρετή, που με την ολοζώντανη οικουμενική της ισχύ σε βοηθά να καταλάβεις σε τι πρέπει να δίνεις άξια και να επικεντρώνεσαι σε αυτά που έχεις, αλλά και το ότι η πιο σημαντική ιδιότητα είναι αυτή του ανθρώπου.

Σε έναν κόσμο, που μας δίνει πολλές αφορμές για να θυμώσουμε, ένα από τα χειρότερα πράγματα, που μπορούμε να κάνουμε, όταν μας εκνευρίζουν οι άλλοι, είναι να θυμώνουμε.
Αντί να αφήνουμε κατά τους στωικούς τα γεγονότα να μας θυμώνουν, θα πρέπει να σκεφτόμαστε ότι ο φανταστικός δραματουργός του παραλόγου θα μπορούσε να κάνει τα πράγματα ακόμη πιο παράλογα.

Να σκεφτόμαστε ότι είναι κάτι που αφορά κυρίως ελαττωματικές ψυχές. Άλλωστε πολύ συχνά ο κόσμος κρίνει με βάση ανόητες ή προκατειλημμένες απόψεις. Σταδιακά, έλεγαν, παύει να μας ενδιαφέρει ο τρόπος σκέψης άλλων ανθρώπων, όταν πλέον γνωρίζουμε επαρκώς τη ρηχή και μάταιη φύση των σκέψεών τους, τη στενότητα του βλέμματος τους, την ευτέλεια των αισθημάτων τους, τη στρέβλωση των απόψεών τους. Ο Σενέκας είχε δίκιο, όταν υποδείκνυε το γέλιο ως αντίδραση για τα πράγματα, που μας οδηγούν στα δάκρυα.

Ο στωικισμός, παρότι αποτελεί φιλοσοφία, περιλαμβάνει και ένα σημαντικό ψυχολογικό συστατικό, εφόσον για την αποτελεσματικότητα των τεχνικών, που ανέπτυξαν οι στωικοί, ώστε να παρεμποδίσουν την ανάπτυξη των αρνητικών συναισθημάτων, έγιναν οξείς παρατηρητές του ανθρώπινου νου και έτσι κατέληξαν να είναι οι πιο διορατικοί ψυχολόγοι του αρχαίου κόσμου. Στη σύγχρονη ψυχολογία η ″γνωστική συμπεριφορική θεραπεία″ έχει μία στωική προσέγγιση. Είναι αποδεδειγμένα ένας αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης ψυχολογικών προβλημάτων.

Το ενδιαφέρον για τη στωική φιλοσοφία, πέρα από το ακαδημαϊκό, δηλαδή θεωρητικό – ιστορικό, είναι κυρίως ανυποχώρητα πρακτικό.

Κατά τον Επίκουρο, είναι μάταια τα λόγια του φιλοσόφου, που δε θεραπεύουν κανένα ανθρώπινο πάθος, εάν δεν ξαλαφρώνουν την ψυχή από τα πάθη της, όπως ακριβώς η ιατρική είναι ανώφελη, αν δε γιατρεύει τις αρρώστιες του σώματος.

Η στωική αντίληψη θεωρεί ότι ο τρόπος να φτάσουμε στην ευτυχία, δεν είναι ο πολλαπλασιασμός των επιθυμιών, αλλά να θέλουμε τα πράγματα, που ήδη έχουμε · είναι ο τρόπος να αναθερμαίνουμε την ικανότητα μας για χαρά, εφόσον συνειδητοποιώντας την πιθανότητα απώλειας όλων όσων έχουμε, τα εκτιμούμε ξανά.

Είναι η στωική αρνητική αναπαράσταση, δηλαδή η επίγνωση της δυνητικής απώλειας, που αναθερμαίνει την επιθυμία μας για ό,τι ήδη έχουμε. Εκτιμούμε τη ζωή, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με το θάνατο, την ύστατη πρόκληση, κατά την οποία αλλάζει η οπτική μας για τη ζωή. Είναι το αντίδοτο των ακόρεστων επιθυμιών. Η προοπτική του αφανισμού μας φέρνει κοντύτερα στον τρόπο ζωής, που θεωρούμε πολύτιμο βαθιά μέσα μας.

Ο στωικισμός, ο χρόνος, οι άνθρωποι, τι τους ενώνει καθοριστικά; Η συσσώρευση της ζωής με την έκσταση και το μεγαλείο της, η απόδραση από έναν κρύο και αφηρημένο κόσμο, ένα κοιμητήριο αισθήσεων, με φρικαλέα αδιέξοδα, προς ένα κόσμο, που οδηγεί στην τέχνη ζωής του στωικισμού.

Η υπενθύμιση του πανδαμάτορα χρόνου, που είναι ικανός να διακωμωδεί κάθε αξίωση μας για μεγαλεία και διακρίσεις επί Γης. Η αιφνίδια αποκάλυψη, που μας υπενθυμίζει πόσο όμορφη είναι η ζωή. Η ζωή εις το έπακρον των δυνάμεών της.

Στην πραγματικότητα μας υπενθυμίζει σύμφωνα με τον Μάρκο Αυρήλιο ότι μετά από την άσκηση του στωικισμού είναι πιθανό να κερδίσουμε μια ολόκληρη καινούργια ζωή. Ποιος μπορεί αλήθεια, ποιος μπορεί πραγματικά να βιώσει αυτή την ουσιώδη χαρά χωρίς το στωικισμό;