Ο Κεφάλας είναι ένα πανέμορφο Κεφαλοχώρι του Αποκόρωνα χτισμένο σε μια προνομιακή τοποθεσία της ρίζας του Ακρωτηρίου Δράπανο σε υψόμετρο 360 μέτρων.
Τα πλέον ενδιαφέροντα, από ιστορική άποψη, σπήλαια εδώ είναι της Κατεβατής, του Ορνέρου ή Όρνιου, και η Παραθύρα ή Ανυφαντή σπήλιος. Για αρκετό χρονικό διάστημα ερεύνησα στην περιοχή, αλλά και σε παλαιότερα κείμενα, ακόμη και από ηλικιωμένους της περιοχής, δεν προέκυψε όμως κάτι το απολύτως σίγουρο για όλα αυτά τα σπήλαια.
Η Κατεβατή
Βόρεια του Κεφαλά υπάρχει η όμορφη ακτή του Ομπροσγιαλού όπου φθάνει αμαξιτός δρόμος.
Στη βόρεια άκρη του όρμου και 150 μέτρα βόρεια από τα σπίτια στο Γορδέλι, 50 μ. δε από τη θάλασσα, ευρίσκεται η είσοδος του βαράθρου της «Κατεβατής».
Το κατακόρυφο βάθος του είναι 35 μέτρα και το άνοιγμα της εισόδου επάνω 3X5 μ. περίπου ενώ δύο μέτρα πιο χαμηλά στενεύει στα 2×3 μ.
Στην αίθουσα του πυθμένα ευρίσκεται ένα κτίσμα από πελεκητές πέτρες που μοιάζει με κρεβάτι ή αναβαθμό και στην πλευρά της καθόδου άλλο κτίσμα από όμοιο υλικό που δείχνει να πρόκειται για κάποιο κατασκεύασμα που βοηθούσε την άνοδο στην επιφάνεια. Ίσως να ήταν χτιστή σκάλα ή κάτι παρόμοιο.
Στα ΒΑ της αίθουσας του πυθμένα ευρίσκεται μικρός θάλαμος με λεκάνη διαυγούς νερού διαστάσεων περ. 3×5 έως 6 μ. και στο σημείο που φαίνεται ο πυθμένας της λεκάνης το βάθος είναι περίπου τρία μέτρα. Η οροφή κάτω στην αίθουσα είναι ύψους 8-9 μ. και μια τρύπα ψηλά στο πλάι χρήζει έρευνας γιατί δυνατόν να αποτελεί δίοδο προς άλλη αίθουσα.
Με τη σημερινή κατάσταση του βαράθρου αποκλείεται να μπορέσει να κατέβει άνθρωπος χωρίς τεχνικά μέσα, βοήθεια σχοινιού κ.λπ., γιατί δεν υπάρχουν προεξοχές ή σημεία στήριξης στις σχεδόν κατακόρυφες πλευρές του. Ίσως λοιπόν με κάποιο τοιχίο γινόταν παλαιότερα αυτό. Το βάραθρο ίσως κάποτε επικοινωνούσε και με την θάλασσα μιας και η βραχώδης ακτή ευρίσκεται πολύ κοντά από τον πυθμένα του.
Η Κατεβατή υπήρξε κρησφύγετο κατά την τουρκοκρατία αλλά φαίνεται να έχει χρησιμοποιηθεί και κατά τους πρώτους προχριστιανικούς χρόνους όπως μαρτυρούν θραύσματα αγγείων διαφόρων εποχών που έχουν βρεθεί εις αυτό. Ο Βαυαρός καθηγητής Μιχ. Δέφνερ στο βιβλίο του «Οδοιπορικαί Εντυπώσεις από την Δυτική Κρήτη (1918)» αναφέρει: «Εις τα παράλια των Κεφαλάδων (Κάτω Κεφάλας, Απάνω Κεφάλας) είναι το σπήλαιον Καταβατή. Όταν εις τα 1821 οι Τούρκοι εισέβαλαν εις τον Αποκόρωνα, κατέφυγαν εις αυτό το σπήλαιον 70 γυναικόπαιδα μαζί με 12 οπλισμένους άνδρας και κατόρθωσαν, από τας 6 Αυγούστου έως τας 14 Σεπτεμβρίου ν’ αποκρούσουν όλας τας εφόδους των Τούρκων, οι οποίοι επιτέλους εβαρέθηκαν και έφυγαν».
Η Κατεβατή έγινε γνωστή και έμεινε στην ιστορία χάρη στον θρυλικό υπερασπιστή της τον Δαμινό.
Η ιστορία και η παράδοση αναφέρονται στους ηρωισμούς του θρυλικού Δαμινού που έδρασε στην περιοχή του Κεφαλά. Αυτός ήταν ο Γρηγόρης Δαμινός ή Παπαγρηγόρης (Γρηγόρης Γαναδάκης) από τον Κεφαλά. Ο Δαμινός έμεινε σαν θρύλος στην ιστορία με τα κατορθώματά του στον αγώνα κατά των Τούρκων. Στο Ακρωτήρι, όπου έκαψαν τους Τούρκους στον πύργο των Στερνών. Τους αγώνες του στον Αποκόρωνα και μετά στην Πελοπόννησο και πίσω πάλι στην Γραμπούσα. Οι Τούρκοι τον θεωρούσαν πλέον σαν “αερικό” που ζει χωρίς τροφή, χωρίς νερό και χωρίς ύπνο. Και όμως αυτό ο θρυλικός ήρωας πέθανε από δυστυχία εις το Δημοτικό Νοσοκομείο Αθηνών το 1856 όπως αναφέρει ο Κονδυλάκης στην ιστορία των επαναστάσεων.
Φαίνεται ότι από χρόνια είχαν επιλέξει ορισμένοι κάτοικοι της περιοχής την Κατεβατή σαν τόπο καταφυγής και σωτηρίας των. Έτσι είχαν εφοδιάσει αυτό τον τόπο με ορισμένα χρειαζούμενα για τις περιπτώσεις που κατέφευγαν εκεί και ίσως αυτοί είχαν φτιάξει και τα κτίσματα που ανάφερα προηγουμένως.
Κατά την γενική επίθεση των Τούρκων στον Αποκόρωνα με επικεφαλής τον Οσμάν Πασά το καλοκαίρι του 1821, 80 με 90 γυναικόπαιδα κρύφτηκαν εκεί ενώ ο Δαμινός με 12 πολεμιστές του ανέλαβε την προστασία της Κατεβατής και των γυναικόπαιδων. Εκεί παρέμειναν από τις 6 Αυγούστου μέχρι την 14η Σεπτεμβρίου. Ο Οσμάν πασάς από ξηρά και θάλασσα προσπάθησε να κυριεύσει τον χώρο ή να πείσει τους πολιορκημένους να παραδοθούν.
Μάταια όμως γιατί τα εφόδια που είχαν τους επέτρεπαν να αντέξουν για πολύ και ο Δαμινός του μήνυσε ορθά κοφτά: «Εδώ θα μείνουμε και ο βασιλιάς σου αν πλησιάσει θα τον σκοτώσουμε».
Ο Οσμάν και μετά την επιστροφή του από τα Σφακιά, όπου εσκόρπισε την καταστροφή και τον θάνατο, πάλι προσπάθησε να τους πείσει να βγουν αλλά χωρίς αποτέλεσμα και έτσι έφυγε και οι ελεύθεροι πολιορκημένοι της Κατεβατής, γλίτωσαν χάρη στην αποφασιστικότητα και την ανδρεία
του Δαμινού, και των ολίγων παλικαριών του. Άλλη φορά θ’ αναφερθώ στην “Παραθύρα”.
