Βιότοπος – περιγραφή
Η λατινική ονοµασία του βοτάνου είναι STYRAX officinalis (Στύραξ ο φαρµακευτικός).
Ανήκει στην οικογένεια των Στυρακωδών. Το γένος περιέχει περίπου 130 είδη εκ των οποίων τα πλέον γνωστά είναι ο ρευστός Στύραξ (φύεται σε ΗΠΑ και Μεξικό), Στύραξ η βενζόη (φύεται σε Σιάµ, Ιάβα, Σουµάτρα και είναι η πλέον αρωµατική) και Στύραξ ο φαρµακευτικός (φύεται σε Ευρώπη και Μικρά Ασία και η ρητίνη του ονοµάζεται και καλαµιτάτη). Στη χώρα µας το συναντούµε µε τις ονοµασίες Στύρακας, Στουρέκι, Αστύρακας, Αστέρακας, Αντίρακας, Στουρακιά , Σταυρακιά, Λαγοµηλιά, Άγρια κυδωνιά (λόγω της οµοιότητας των φύλλων του).
Είναι δενδρύλιο ή δενδρώδης θάµνος το ύψος του οποίου κυµαίνεται από 2 έως 7 µέτρα ανάλογα µε τον τόπο. Φύεται σε Μικρά Ασία, Λίβανο και Ελλάδα.
Φύλλα επαλλάσσοντα, ωοειδή ή προµήκη, ακέραια, στρογγυλεµένα στην άκρη, χνουδωτά στο κάτω µέρος.
Άνθη (ερµαφρόδιτα) σε βότριες, λευκά, εύοσµα σε ποδίσκο 1-2 εκατοστών. Στεφάνη 2 εκατοστών, κωνοειδής που καταλήγει σε 5-7 λογχοειδείς λοβούς. Κάλυκας κυπελλοειδής. Καρπός καλυµµένος µε λευκό πίληµα. Του αρέσει το υγρό χώµα αλλά αντέχει την ξηρασία. Από τοµές του κορµού του δέντρου εκλύεται ρητίνη Benzoin . Συνήθως κυκλοφορεί η Benzoin του Σιάµ (S. Tonkinensis) ή της Σουµάτρας (S. Benzoin). Η ονοµασία Benzoin προέρχεται µάλλον από το αραβικό «ζαβαν». Παλαιότερα ονοµαζόταν Γόµα Μπένζαµιν.
Όσον αφορά τις ιστορικές πηγές για την χρήση της ρητίνης υπάρχει µια µικρή αβεβαιότητα. Υπάρχει δηλαδή η πιθανότητα ο στύραξ που χρησιµοποιούσαν οι αρχαίοι έλληνες και οι ρωµαίοι να είναι το σηµερινό Sweetgum που παράγεται στην νοτιοδυτική Τουρκία (Liquidambar orientalis) το οποίο στο εµπόριο ονοµάζεται Στόραξ. Είναι µια ρητίνη που µοιάζει µε τη ρητίνη του στύρακα. Ο στύραξ όπως φαίνεται εισήχθη στην αρχαία Ελλάδα από Φοίνικες εµπόρους και ο Ηρόδοτος (5ο αιώνα π.Χ.) αναφέρει ότι ένα νέο είδος Στόραξ εµφανίσθηκε στο εµπόριο εκείνη την εποχή.
Ιστορικά στοιχεία
Σύµφωνα µε τη µυθολογία ο στύρακας κατάγεται από την Κρήτη.
Πρωτοφυτεύτηκε στην Ηπειρωτική Ελλάδα στον Αλίαρτο, όταν ο κρητικός ήρωας Ροδάµανθης κατέφυγε εκεί για να αποφύγει τον ζηλόφθονο αδελφό του, βασιλιά Μίνωα. Οι αρχαίοι έλληνες γνώριζαν την ρητίνη την οποία χρησιµοποιούσαν από τότε για κατασκευή αρωµάτων, ως θυµίαµα και για θεραπευτικούς σκοπούς.
Πλίνιος και τον ∆ιοσκουρίδη αναφέρουν ότι η γόµα προέρχεται από τα δέντρα που φύονται στη Συρία και τις εγγύς περιοχές. Ο ∆ιοσκουρίδης αναφερόµενος στο φυτό γράφει «Στύραξ δάκρυον εστί δένδρου οµοίου κυδωνιά». Το χρησιµοποιούσε για τον βήχα και το άσθµα. Ο Πλίνιος το πρότεινε κατά των στηθικών νοσηµάτων και για την ευφωνία. Ο Πλίνιος αναφέρει ακόµη πως οι αρχαίοι Έλληνες της Κύπρου χρησιµοποιούσαν τις ναρκωτικές ιδιότητες των σπόρων των καρπών του φυτού για να πιάνουν ευκολότερα τα ψάρια και τα χέλια στα ποτάµια και τα έλη.
Η ονοµασία Στύραξ δόθηκε από τον Θεόφραστο γιατί η γόµα του φυτού Styrax officinalis έµοιαζε µε τη γόµα του Στόραξ. Ήταν επίσης γνωστό το φυτό και ως «Καλαµίτης» γιατί έφερναν την ρητίνη από την Ιταλία µέσα σε καλάµια.
Λέγεται πως όταν ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν παιδί, έβαζε πολύ θυµίαµα να καίει προς τιµή των θεών. Οι ιερείς του ζήτησαν να βάζει λιγότερο και του είπαν πως αν ποτέ κατακτήσει τους τόπους που το παράγουν µπορεί να καίει όσο θέλει. Έτσι ο Μέγας Αλέξανδρος όταν κατέκτησε τη Ινδία απέστειλε στη Μακεδονία φορτίο µεγάλο µε το θυµίαµα λέγοντας στους ιερείς πως τώρα µπορούν να καίνε όσο θέλουν γιατί οι τόποι αυτοί κατακτήθηκαν.
Από τον Μεσαίωνα ο Ασιατικός στύραξ εµπορευόταν σε υψηλούς ρυθµούς όπως και ο στόραξ της Μικράς Ασίας. Οι Άραβες από τότε το εµπορευόντουσαν στην Ευρώπη. Η συλλογή του βάλσαµου γινόταν στη Συρία και το έστελναν για εµπόριο στη Σµύρνη, τη Σύρο, την Κωνσταντινούπολη και την Αίγυπτο µέσα σε βαρέλια ή κατσικίσια τουλούµια. Στη συνέχεια το εµπόριο επεκτάθηκε σε Τεργέστη, Μασσαλία, Ινδίες και Κίνα.
Σήµερα το εµπόριο αυτό έχει µειωθεί σηµαντικά λόγω της µείωσης του αριθµού των δέντρων. Παρά το γεγονός ότι οι Άραβες το χρησιµοποιούσαν για θεραπευτικούς σκοπούς και για να αποµακρύνουν τα φίδια από τα σπίτια τους, απόφευγαν να ξαπλώνουν κάτω από αυτό το δέντρο γιατί όπως λέγανε «οι δαίµονες ξαπλώνουν κάτω από αυτό».
Ήταν σηµαντικό φάρµακο στην ισλαµική λαϊκή ιατρική.
Ο Αβικέννα περιγράφει το styrax officinalis. Αναφέρει ότι η ρητίνη αναµειγνυόµενη µε άλλες αντιβιοτικές ουσίες σκληρυνόµενη δίνει ένα καλό υλικό για οδοντικές επανορθώσεις.
Η γόµα του φυτού χρησιµοποιήθηκε στη Μέση Ανατολή και σε παρακείµενες περιοχές ως αναψυκτικό.
Η χρήση της ρητίνης ως θυµίαµα τα ιδιαίτερα τοξικά βενζόλιο και φορµαλδεύδη (όπως συµβαίνει µε όλες τις οργανικές ουσίες). Όµως αυτά που παράγονται όταν καίµε ένα τέτοιο λιβάνι είναι λιγότερα από αυτά που παράγονται από πολλά σύγχρονα συνθετικά αναψυκτικά.
Στη λαϊκή ιατρική στην Ευρώπη χρησιµοποιούσαν την ρητίνη κατά των στηθικών νοσηµάτων και το βάµµα εξωτερικώς κατά των ανώδυνων πρηξιµάτων και κατά των βλεννορραγιών.
Η Benzoin ήταν ένα από τα συστατικά Βενετσιάνικης συνταγής του 1686 που ονόµαζαν Theriaca Andromachi senioris.
Το βάµµα benzoin είναι ρητίνη που έχει διαλυθεί σε οινόπνευµα και χρησιµοποιήθηκε έντονα κατά τον 19ο αιώνα στην κατασκευή καλλυντικών και για οικιακές χρήσεις λόγω των αντιβακτηριακών ιδιοτήτων του.
Το θυµίαµα του Στύρακα χρησιµοποιεί ακόµη και σήµερα η Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία.
Στην Κρήτη ονοµάζουν το φυτό Αστύρακα ή Αστέρακα. Την ρητίνη που έσταζε από τα κλαδιά του την ονόµαζαν «το δάκρυο του αστέρακα» το οποίο οι Τούρκοι έλεγαν µπουχούρι (είδος λιβανιού) και θύµιαζαν στα τζαµιά τους. Οι Χριστιανοί της Κρήτης δεν το χρησιµοποιούσαν ως θυµίαµα «γιατί αυτό είναι λιβάνι του σατανά και δεν το φοβάται» – έλεγαν. Τη ρητίνη του φυτού στο νησί την αποκαλούµε όπως τα παλιά χρόνια αστερακόπισσα ή βρωµοµελτζουβί. Με αυτό οι Κρητικοί έκαναν αλοιφή για τα κρυολογήµατα και τους ρευµατισµούς.. Επίσης ανακατεµένο µε ασκελετούρα, ρίζα µολόχας, ρακί και αλάδανο έφτιαχναν µείγµα για επαλείψεις κατά της χρόνιας βρογχίτιδας. Με τα αστεροκοτσίκουδα (καρποί) τα παιδιά έφτιαχναν τις κολαίνες (περιδέραια) και οι καλόγεροι κοµπολόγια. Οι βοσκοί µε τα κλαδιά έκαναν τουπιά (τύπους) για το τυρί, επειδή οι κλάδοι είναι ευλύγιστοι και άθραυστοι. Επίσης έκαναν και κύρτους.
Συστατικά – χαρακτήρας
Η χηµική ουσία benzoin παρά τη συνωνυµία δεν περιλαµβάνεται στις ουσίες της ρητίνης. Περιέχει στυρένιο (υδρογονάνθρακας) που χρησιµοποιείται στην κατασκευή πλαστικών.
Η ρητίνη είναι ύλη φυραµατώδης, ηµίρευστη, πολύ ιξώδης και κολλώδης, εσωτερικώς φαιά και εξωτερικώς πολύ σκούρα. Έχει οσµή ισχυρή και βαλσαµική, πολύ ευχάριστη όταν είναι λίγο παλιά. Έχει γεύση αρωµατική και λίγο δριµεία. Περιέχει 17-25% νερό. Είναι τέλεια διαλυτή σε αιθέρα και οινόπνευµα ιδίως στο θερµό µε το οποίο µάλιστα την καθαρίζουν για να την απαλλάξουν από ξένα σώµατα, όπως ξύλα, φλοιούς άµµο κ.λ.π. Αν θερµανθεί στη φωτιά και κρυώσει αφήνει λεπτά κρύσταλλα στυρακίνης και µεγάλα πρισµατικά τεµάχια κινναµωµικού οξέως. Το στερεό µέρος της ρητίνης αποτελείται από µία ρητίνη (36% του συνολικού βάρους) που συνίσταται από ένα ρητινέλαιο (στορεζινόλη), λίγη βανιλλίνη, αιθέριο έλαιο (στυρόλη) που είναι στυρολίνη, κινναµίνη, φαινολαιθυλίνη µε διάφορους κινναµικούς αιθέρες.
Ο καθαρός Στύραξ περιέχει περίπου 47% κινναµικό οξύ.
Άνθιση – χρησιµοποιούµενα µέρη – συλλογή
Το φυτό ανθίζει από Μάρτιο µέχρι Ιούνιο. Οι σπόροι του ωριµάζουν τον Οκτώβριο. Για θεραπευτικούς σκοπούς συλλέγεται η ρητίνη του φυτού µε εντοµές που γίνονται στον φλοιό των κλάδων.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις
Έχουν γίνει λίγες έρευνες σχετικά µε τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού. Όµως έχει χρησιµοποιηθεί ως θεραπευτικό µέσο για εκατονταετίες και προφανώς µε θετικά αποτελέσµατα.
Είναι αντισηπτικό και έχει επουλωτικές και παρασιτοκτόνες ιδιότητες.
Χρησιµοποιείται εξωτερικώς κατά των ατόνων ελκών, κατά της ψώρας, εξολοθρεύοντας το ακάρι και ιδίως κατά της φθειριάσεως του εφηβαίου, την αµηνόρροια, του υγρού άσθµατος και τη φυµατίωση.
Το βάµµα του χρησιµοποιείται σε διαλύµατα για στοµατικές πλύσεις και την αρωµατοποιία σαν έκδοχο και συντηρητικό ορισµένων αρωµάτων.
Σήµερα το βάµµα benzoin χρησιµοποιείται συχνότερα στις πρώτες βοήθειες για µικρούς τραυµατισµούς. Λειτουργώντας ως απολυµαντικό, επουλωτικό και τοπικό αναισθητικό.
Μπορεί να προστεθεί σε νερό που βράζει. Οι εισπνοές των ατµών έχουν κατευναστική επίδραση σε πνεύµονες και βρόγχους, βοηθούν στην αποκατάσταση από κρυολόγηµα, βρογχίτιδα και άσθµα. Η ρητίνη benzoin και τα παράγωγά της χρησιµοποιούνται επίσης ως πρόσθετες ουσίες στα τσιγάρα λόγω της κατευναστικής επίδρασης που έχει.
Οι αντιβιοτικές ιδιότητες που έχει οφείλονται στο άφθονο βενζοικό οξύ και τους εστέρες βενζοικού οξέως που περιέχει.
Παρασκευή και δοσολογία
Για εξωτερική χρήση αναµειγνύουµε τη σκόνη της ρητίνης µε λάδι.
Εσωτερικώς το λαµβάνουµε σε χαπάκια και σε δόση 32-64 κόκκους την ηµέρα.
Προφυλάξεις
∆εν ξεπερνούµε κατά την εσωτερική λήψη την προτεινόµενη δοσολογία.
Όλα τα προηγούµενα άρθρα της στήλης µπορούµε να τα βρούµε στη διεύθυνση www.herb.gr.
Επίσης, αν κάποιος φίλος αναγνώστης γνωρίζει οποιαδήποτε θεραπευτική ιδιότητα βοτάνου του τόπου µας που δεν είναι ευρέως γνωστή ή έχει κάποιο ερώτηµα, µπορεί να το απευθύνει στην ηλεκτρονική διεύθυνση skouvatsos11@gmail.com
Παρασκευάς Περάκης και Μιχαήλ Λαμπαθάκης κάνουν… uboxing την επικαιρότητα
