Το 1889 η Κρήτη, με αφορμή την πολιτική σύγκρουση μεταξύ του κόμματος των Ξυπόλητων και των Καραβανάδων, επαναστατεί ενάντια στον τουρκικό ζυγό. Στην ελεύθερη Ελλάδα η πνευματική κίνηση περιστρέφεται γύρω από τη Β’ Αθηναϊκή Σχολή (1880) με επικεφαλής τον Κωστή Παλαμά και τον «πατέρα» της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαο Πολίτη (η Γενιά του 1880). Η λογοτεχνική αυτή κίνηση επηρεασμένη από τη γαλλική κουλτούρα αφομοιώνει τις αρχές του ρομαντισμού, της λαογραφίας, του νατουραλισμού και της ηθογραφίας. Την ίδια περίοδο και συγκεκριμένα το 1888 ο δημοτικιστής Γιάννης Ψυχάρης εκδίδει «Το ταξίδι μου», το ευαγγέλιο της δημοτικής γλώσσας.
Μέσα σε αυτό το πολιτιστικό περιβάλλον ο Σφακιανός φοιτητής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Παύλος Φαφουτάκης εκδίδει στην Αθήνα στο τυπογραφείο της Αθηναίδος το 1889 μια αξιόλογη συλλογή κρητικών δημοτικών τραγουδιών με τίτλο «Συλλογή ηρωικών κρητικών ασμάτων εις την δημώδην γλώσσαν». Το βιβλίο περιλαμβάνει 26 τραγούδια και μια νεκρολογία, την οποία εκφώνησε ο Φαφουτάκης για τον συμπατριώτη του Γιώργο Ξενουδάκη (πρώτο βουλευτή και ευεργέτη της Κρήτης, 1816-1888) στην κηδεία του στην Ίμβρο το 1888. Ο λόγιος φοιτητής παραθέτει γνωστά δημοτικά τραγούδια, όπως το τραγούδι του Δασκαλογιάννη, του Αληδάκη, του Μαλικούτη, αλλά και Τουρκοκρητικών καπεταναίων, όπως του Γλυμήδ Αλή και του Γιατίμ Αλή, καθώς και λιγότερο γνωστά άσματα, όπως του Μαστραχά, του Ξωπατέρα, κ.ά. Σκοποί του, όπως ο ίδιος αναφέρει στον πρόλογο, ήταν η καταγραφή των ασμάτων που είχαν λογοτεχνική αξία και η ενίσχυση του «Συνδέσμου Σφακιανών» μέσω της γνώσης της τοπικής ιστορίας στις επόμενες γενιές, καθώς τα βιβλία θα μοιράζονταν δωρεάν στους άριστους μαθητές του σχολείου στα Σφακιά.
Αυτά τα αφηγηματικά, ιστορικά και επικά τραγούδια είναι οι εφημερίδες της εποχής, σύμφωνα με τον Θεοχάρη Δετοράκη (βλ. «Νεοκρητικά Μελετήματα 1971-2005»), όπου ο λαός πληροφορείται τα ανδραγαθήματα των σύγχρονων ηρώων του, ενώ οι επόμενες γενιές αντλούν πολύτιμες γνώσεις για την ιστορία, την κοινωνία, την οικονομία, την πολιτική εκείνης της περιόδου. Αξιοσημείωτο είναι ότι το πόνημα μελέτησε και διόρθωσε ο διάσημος γλωσσολόγος και ακαδημαϊκός Γιώργος Χατζηδάκης (θεμελιωτής της επιστήμης της γλωσσολογίας στην Ελλάδα και πρώτος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, 1848-1941), γεγονός το οποίο προσδίδει ακόμα μεγαλύτερη αξία στο περιεχόμενο. Είναι φανερό ότι ο Φαφουτάκης συναναστρέφεται τους κορυφαίους κύκλους της αθηναϊκής διανόησης και επηρεάζεται τόσο από το κίνημα των δημοτικιστών, όπως αναφέρει και στον τίτλο του βιβλίου του, όσο και από τη νέα επιστήμη της λαογραφίας και την ηθογραφία. Εντούτοις, ενώ τα άσματα είναι στην κρητική διάλεκτο στον πρόλογο και στη νεκρολογία ο ίδιος χρησιμοποιεί αρχαΐζουσα γλώσσα με το ανάλογο πομπώδες ρητορικό ύφος.
*Ο κ. Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος
