» Roberto Bolaño (μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος, εκδόσεις Άγρα)
Η αναμονή της έκδοσης ενός ακόμα βιβλίου του Μπολάνιο στα ελληνικά, πάντα από τις εκδόσεις Άγρα και σε μετάφραση Κρίτωνα Ηλιόπουλου, αποτελεί μία από τις ετήσιες αναγνωστικές σταθερές. Πιάνω το βιβλίο στα χέρια μου και με χαρακτηριστική ανυπομονησία ξεφυλλίζω τις πρώτες σελίδες ώσπου να εντοπίσω την εργογραφία του συγγραφέα, διατρέχω τη λίστα και στέκομαι στο Ετοιμάζονται: Ο αφόρητος Γκαούτσο και Νυχτερινό στη Χιλή. Πριν ακόμα διαβάσω το Συμβουλές από έναν μαθητή του Μόρρισον σε έναν φανατικό του Τζόις φροντίζω να χτίσω τις επικείμενες προσδοκίες. Και αυτό σίγουρα κάτι λέει για τον χαρακτήρα μου. Όπως κάτι ακόμα λέει και το γεγονός πως έχω κρατημένη, επίτηδες αδιάβαστη, τη Ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική, για κάποια δύσκολη στιγμή, ένα ασφαλές αναγνωστικό —και όχι μόνο—καταφύγιο.
Το Συμβουλές από έναν μαθητή του Μόρρισον σε έναν φανατικό του Τζόις διαθέτει τη δική του σημασία στο μπολανικό σύμπαν. Κυρίως γιατί είναι το πρώτο μυθιστόρημά του με αποτέλεσμα να λειτουργεί ως μια πύλη εισόδου στο έργο αυτού του σπουδαίου τύπου, ως η αρχή του πεζογραφικού μονοπατιού που χάραξε. Εκδόθηκε το 1984, πέντε χρόνια μετά την εγκατάσταση του συγγραφέα στην Ισπανία. Ο Μπολάνιο άφησε πίσω του τη Λατινική Αμερική ως ποιητής. Από την περίοδο εκείνη υπάρχουν δύο —τουλάχιστον— συλλογές.
Ακολούθως, γιατί το παρόν μυθιστόρημα, όπως και το διήγημα Ημερολόγιο μπαρ, που συνοδεύει την έκδοση, είναι αποτέλεσμα συγγραφής και πάντοτε αυτό το λογοτεχνικό παιχνίδι διαθέτει μια γοητεία, κυρίως στην απόπειρα του αναγνώστη να διακρίνει ανάμεσα στις γραμμές πού βρίσκονται οι λέξεις του ενός και πού του άλλου. Η σχετική γνώση του έργου του Μπολάνιο, σε συνδυασμό με την πλήρη άγνοια για το αντίστοιχο του Πόρτα, καθώς, απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω αυτό αποτελεί το πρώτο βιβλίο του που μεταφράζεται στα ελληνικά, δημιουργούν αναπόφευκτα μια άνιση κατανομή ρόλων σ’ αυτό το παιχνίδι υποθέσεων. Ο αναγνώστης διακρίνει, ή θεωρεί ότι διακρίνει, τα χαρακτηριστικά συστατικά, έστω και σε πρώιμο στάδιο, της γραφής του Μπολάνιο, τις συντεταγμένες του κόσμου του.
Για συγγραφείς του διαμετρήματός του, πάντοτε προκύπτει το ερώτημα για το ποιο έργο αποτελεί την κατάλληλη συνθήκη γνωριμίας, το έργο εκείνο που θα επισημαίνει τη σπουδαιότητα και θα δικαιολογεί τον ντόρο, αλλά, ταυτόχρονα, θα προστατεύει από το δέος.
Ανάλογα με το ποιος ρωτά, η απάντησή μου είναι είτε το Φυλαχτό είτε Το παγοδρόμιο, ύστερα ο δρόμος είναι ανοιχτός μέχρι τις κορυφές των Άγριων ντετέκτιβ ή του 2666, ύστερα δεν υπάρχει γυρισμός. Σε καμία περίπτωση δεν συμφωνώ με τον χαρακτηρισμό της εργογραφίας τού Μπολάνιο ως άνισης. Μάλιστα, θεωρώ πως στην περίπτωσή του συμβαίνει κάτι φαινομενικά οξύμωρο. Όσο κανείς περιδιαβαίνει στο σύμπαν του Χιλιανού συγγραφέα, τόσο εκτιμά τα περιφερειακά των αριστουργημάτων έργα του. Όχι μόνο γιατί λειτουργούν ησυχαστικά στο σύνδρομο στέρησης, αλλά κυρίως γιατί προσφέρουν μια πανοραμική θέαση.
Θέλω να πω πως όσο ανατριχιαστικά όμορφο και αν είναι ένα αστέρι, δεν μπορεί να συγκριθεί με τον πυρετό στη θέα του γαλαξία, πόσο μάλλον, και για να επιστρέψω στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα, με τη γέννησή του.
Το Συμβουλές από έναν μαθητή του Μόρρισον σε έναν φανατικό του Τζόις είναι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Άνχελ Ρος, που κάποια στιγμή θέλησε να γίνει συγγραφέας, κάτι που ίσως να μην είχε συμβεί αν δεν είχε διαβάσει Τζόις. Καθόλου τυχαίο δεν είναι άλλωστε πως το όνομα του ήρωα στο μυθιστόρημα που φιλοδοξεί κάποια στιγμή να γράψει είναι Δαίδαλος. Ζει στη Βαρκελώνη. Γνωρίζει την Άννα, μετανάστρια από τη Λατινική Αμερική, την ερωτεύεται παράφορα. Παρέα καταβυθίζονται στο έγκλημα, πραγματοποιούν μια σειρά από αιματηρές ληστείες, βρίσκονται στα πρωτοσέλιδα του τύπου ανάμεσα σε κραυγές για την έξαρση της βίας. Το βαρκελωνέζικο περιθώριο, η λούμπεν καθημερινότητα, ο έρωτας, η παρανομία, η αγάπη για τον Τζόις, η μουσική και οι στίχοι του Μόρρισον είναι μερικά από τα κομμάτια της ιστορίας αυτής. Το μυθιστόρημα αποτελείται από μια σειρά ολιγοσέλιδων κεφαλαίων, έχοντας τη μορφή ενός άτυπου ημερολογίου.
Ο Μπολάνιο δεν καταφεύγει ποτέ σε μια προσχηματική χρήση της πλοκής. Όλα τα χαρτιά είναι πάνω στο τραπέζι ανοιχτά, απομένει στον αναγνώστη να στρέψει ή να αποστρέψει το βλέμμα. Διαβάζουμε αυτό που είμαστε. Άκοπα μπορεί κανείς να παραμείνει στην επιφάνεια, να διαβάσει την ιστορία αυτή από την ασφάλεια της δικής του καθημερινότητας, νιώθοντας απόσταση από τον Άνχελ και την Άννα, από τον κόσμο τους, να μη διακρίνει την ανθρώπινη αγωνία, να σταθεί πίσω από το πέπλο της μυθοπλασίας. Ο ποιητής έχει χρέος να μιλήσει γι’ αυτά που συμβαίνουν, όχι όμως ως ιστορικός ή δημοσιογράφος, αλλά με τον δικό του τρόπο. Ο ζόφος είναι βασικό συστατικό του κόσμου, άρα και της λογοτεχνίας τού Μπολάνιο, η ανθρώπινη αγωνία επίσης. Και είναι αυτή η αγωνία που διατρέχει την αφήγηση του Άνχελ, που προσδίδει την απαραίτητη ένταση.
Αφήγηση διόλου στυλιζαρισμένη, αλλά αντίθετα πειστική σε τέτοιο βαθμό που σε συνδυασμό με τα βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα αφήνει την αίσθηση πως ο Μπολάνιο γράφει για μια αγωνία που γνωρίζει καλά. Στο Ημερολόγιο μπαρ αυτή η αγωνία συμπυκνώνεται ακόμα περισσότερο. Εκεί, ένας ανώνυμος Χιλιανός πηδάει από το παράθυρο αφήνοντας πίσω του ένα εντελώς άδειο διαμέρισμα. Ο θαμώνας και ο ιδιοκτήτης ενός παρακμιακού, γεμάτου λίγδα, μπαρ αναρωτιούνται τις επόμενες μέρες πώς ξέρουμε ότι ήταν Χιλιανός ο φερόμενος ως αυτόχειρας αφού δεν βρέθηκε ούτε καν η ταυτότητά του. Είναι η αγωνία του ανθρώπου εκείνου που αναζητά μια καλύτερη τύχη σε μια νέα πατρίδα, που αναγκάζεται να κάνει δουλειές του ποδαριού. Η αγωνία του ανθρώπου με τις ευαίσθητες κεραίες που αρνείται πεισματικά να ωραιοποιήσει την κόλαση και να της παραδοθεί. Εκείνου που δεν είδε έναν δρόμο για λογοτεχνική καριέρα να απλώνεται μπροστά του χωρίς εμπόδια και δυσκολίες, αλλά τον δημιούργησε σπιθαμή προς σπιθαμή.
Το Συμβουλές από έναν μαθητή του Μόρρισον σε έναν φανατικό του Τζόις μοιάζει σχεδόν απίθανο να ικανοποιήσει τις προσδοκίες και να κάμψει τις επιφυλάξεις ενός νεοεισελθόντα. Ένα παλπ μυθιστόρημα, με παιγνιώδη διάθεση. Αυτό ίσως σκεφτεί. Τίποτα το ιδιαίτερο, θα συμπληρώσει. Και δεν θα έχει άδικο. Άλλωστε, η παλπ λογοτεχνία δεν χαίρει του σεβασμού που της πρέπει, αλλά αυτή είναι μάλλον μια άλλη συζήτηση. Ίσως όμως και να νιώσει τη μαγεία, να διαισθανθεί πως εδώ κάτι υπάρχει προς περαιτέρω διερεύνηση και να αποδειχτεί τυχερός έχοντας πιάσει το νήμα από την αρχή του. Ποτέ δεν μπορεί να είναι σίγουρος κανείς.
Η αίσθηση οικειότητας αναδύεται από τις πρώτες κιόλας σελίδες του μυθιστορήματος. Η οικειότητα, ωστόσο, από μόνη της δεν αρκεί. Η επιστροφή σε μια συνθήκη γνώριμη εγκυμονεί τον κίνδυνο της απομάγευσης, του ξαναζεσταμένου φαγητού. Είναι, όμως, καθησυχαστική. Ο Μπολάνιο, από άκρη σε άκρη της εργογραφίας του, δεν προδίδει στιγμή την αγάπη του για τη λογοτεχνία, ούτε όταν στην πορεία κατέκτησε κορυφές απάτητες. Δεν ένιωσε ποτέ μέρος μιας κλειστής ελίτ, δεν λειτούργησε ως αναχωρητής αποτραβηγμένος σε κάποιο κάστρο υψίστης ασφαλείας, δεν απομακρύνθηκε από την πολιτική διάσταση της λογοτεχνίας, από τις λαϊκές της ρίζες. Σε κάθε βιβλίο του η λογοτεχνία βρίσκεται στο επίκεντρο, όχι αποστειρωμένη αλλά ευάλωτη στον ζόφο, όχι ως μια απλή επίδειξη διακειμενικών ικανοτήτων αλλά ως το κυρίως διακύβευμα. Και έγραψε κατά αυτόν τον τρόπο χωρίς να κάνει εκπτώσεις, δοκιμάζοντας και τραβώντας τα όρια, εντείνοντας τα ρήγματα και δημιουργώντας νέα. Μια φίλη λέει πως, παρότι ο Μπολάνιο έμεινε στην ιστορία εξαιτίας των πολυσέλιδων μυθιστορημάτων του, για εκείνη είναι κύρια και πρώτιστα ποιητής.
Συμφωνώ.
Είναι άδικο να μένει ο Πόρτα απέξω, παρότι η τελευταία λέξη ανήκει σε εκείνον με τη μορφή του επίμετρου που συνοδεύει την έκδοση. Είναι, όμως, αναπόφευκτο, για μένα τουλάχιστον, που διάβασα το βιβλίο αυτό σαράντα σχεδόν χρόνια μετά την κυκλοφορία του, έχοντας ήδη έρθει σε επαφή με το έργο του Μπολάνιο, και όχι ως το πρώτο βιβλίο, αποτέλεσμα μιας φιλόδοξης συνεργασίας δύο νεαρών συγγραφέων. Και είναι αδύνατο να διαβάσεις ξανά πρώτη φορά έναν συγγραφέα, πόσο μάλλον έναν τέτοιο συγγραφέα.
Λίγο αφού είχα ολοκληρώσει την ανάγνωση, τα νήματα μιας ψηφιακής αναζήτησης με έφεραν στο λήμμα της wikipedia σχετικά με το φροϊδικό Εκείνο. Παραθέτω: «Σύμφωνα με τον Φρόιντ το Εκείνο αποτελείται από δύο βασικές ενορμήσεις, την καταστροφική ενόρμηση που την ονόμαζε θάνατος η οποία είναι η ασυνείδητη επιθυμία μας να πεθάνουμε καθώς ο θάνατος θα μας απελευθέρωνε από τις δυσκολίες της ζωής, σε αυτή την ενόρμηση ο Φρόιντ πρόσεξε πως οι άνθρωποι για να την εκπληρώσουν καταφεύγουν σε ναρκωτικά, μυθοπλασία ακόμα και σε εγκληματικές ενέργειες καθώς πολλές φορές αυτή η ενόρμηση παρουσιάζεται με έντονη επιθετικότητα». Είναι κάτι συμπτώσεις…
