Πριν από δεκατρείς με δεκατέσσερις χιλιάδες χρόνια, στην κοιλάδα του Νείλου, στα σύνορα Αιγύπτου-Σουδάν, σφαγιάσθηκε μια τοπική φυλή από τους λεγόμενους Νατούφιους. Οι ανασκαφές σε αρχαίο νεκροταφείο της περιοχής αποκάλυψαν ότι σχεδόν οι μισοί σκελετοί είχαν πάνω τους θραύσματα από βέλη. Οι άνθρωποι αυτοί πιθανόν να μην πρόλαβαν να αντιδράσουν έγκαιρα στην επίθεση που δέχτηκαν.
O εγκέφαλός μας είναι γνωστικά οκνηρός. Η δομή του είναι τέτοια ώστε να οδηγεί σε άμεσες και λογικοφανείς, όχι κατ’ ανάγκη ορθολογικές, ερμηνείες του κόσμου. Αν περιμένεις να βεβαιωθείς μέσω αποδείξεων για το τι συμβαίνει γύρω σου, ίσως καταλήξεις στο νεκροταφείο ή στο στομάχι κάποιου θηρευτή. Ένας θόρυβος ή μια ασυνήθιστη κίνηση πρέπει να ερμηνευτούν ως εχθρική επίθεση που απαιτεί άμεση αντίδραση. Η επιβράβευση είναι η επιβίωση, ακόμη και αν ο συναγερμός είναι λανθασμένος. Η παράνοια και η καχυποψία για τη γειτονική φυλή παρείχαν εξελικτικό πλεονέκτημα στον αρχαίο πρόγονό μας. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει εξελιχθεί επί χιλιάδες χρόνια ώστε να αποφεύγει κοπιώδεις συλλογισμούς και λογικές ερμηνείες. Συχνά αρκείται σε ερμηνείες τού τύπου ότι ο κορωνοϊός δεν υπάρχει, το εμβόλιο περιέχει μικροτσίπ, η γη είναι επίπεδη, και ο άνθρωπος ποτέ δεν πάτησε στη σελήνη.
Η ψυχολογία έχει μελετήσει σε βάθος μια άλλη ιδιότητα του εγκεφάλου: την τάση του να βρίσκει σχέδιο και πρότυπα στα πράγματα. Κάποιος βαριά καρκινοπαθής τιμωρείται από ανώτερη δύναμη για τις αμαρτίες του και δεν είναι θύμα μιας τυχαίας μετάλλαξης του γενετικού του υλικού ή ο κορωνοϊός είναι ο τρόπος για να απαλλαγούν οι κυβερνήσεις από τους ηλικιωμένους και τις συντάξεις τους. Ο εγκέφαλός μας επιδιώκει την απλοϊκή αιτιοκρατία και αποφεύγει την πολυπλοκότητα και την τυχαιότητα.
Σήμερα όμως δεν ζούμε στην Παλαιολιθική αλλά στην Ψηφιακή Εποχή και η συνωμοσιολογία από πλεονέκτημα είναι μειονέκτημα. Έχει παρατηρηθεί ότι το μορφωτικό επίπεδο ενός λαού συσχετίζεται αντίστροφα με τη συχνότητα θεωριών συνωμοσίας. Το μορφωτικό επίπεδο με τη σειρά του συνδέεται άμεσα με τη δυνατότητα πρόσβασης της πλειοψηφίας στην εκπαίδευση. Για να ανέλθει το μορφωτικό επίπεδο ενός λαού απαιτείται εξάλειψη των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων. Η τάση όμως του νεοφιλελευθερισμού που επικρατεί στην Αμερική, την Ευρώπη όπως και στην Ελλάδα, εντείνει αντί να εξαλείφει τις ανισότητες.
Έρευνα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Science τον Δεκέμβριο 2020, δείχνει ότι τα άτομα των χαμηλότερων οικονομικά στρωμάτων έχουν μιάμιση έως τρεις φορές μεγαλύτερο κίνδυνο κατάθλιψης σε σχέση με τους πλούσιους. «Γνωρίζουμε τώρα ότι η απώλεια εισοδήματος προκαλεί ψυχικές νόσους», σημειώνει η έρευνα. Η φτώχεια, επηρεάζει ακόμη και τα έμβρυα. Οι άνθρωποι που έχουν χάσει την εργασία τους, δεν έχουν ιατρική ασφάλεια και ζουν σε υποβαθμισμένες περιοχές με ρύπανση και εγκληματικότητα έχουν κακή σωματική και ψυχική υγεία και χαμηλές επιδόσεις στο σχολείο. Είναι γνωστό από τη νευρολογία ότι η παιδική ανέχεια βλάπτει την ικανότητα μάθησης και τη μνήμη των παιδιών.
Αντίθετα, όσοι βρίσκονται στα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας είναι κατά μέσον όρο αισιόδοξοι, έχουν αυτοπεποίθηση και είναι συχνά αλαζόνες, εγωκεντρικοί και ναρκισσιστές.
Η συνταγή του νεοφιλελευθερισμού που ξεκίνησε σε μεγάλο βαθμό από τον Ρέγκαν και τη Θάτσερ στη δεκαετία του 1980, εφαρμόζεται σήμερα παγκοσμίως, κυρίως μέσω κοινοβουλευτικών-αυταρχικών κυβερνήσεων του δόγματος της μεγαλύτερης αστυνόμευσης, της εξάλειψης περιβαλλοντικών μέτρων, των αδιάκριτων ιδιωτικοποιήσεων, της υποβάθμισης της κοινωνικής πρόνοιας, και της αύξησης των οικονομικών ανισοτήτων. Η οικονομική μεγέθυνση έχει προτεραιότητα έναντι της δημόσιας υγείας. Η εμμονή σ’ αυτή τη συνταγή έρχεται σε αντίθεση με μετρήσιμα μεγέθη. Οι πλουσιότερες χώρες δεν έχουν χαμηλότερα ποσοστά ψυχικών νόσων από τις φτωχότερες ούτε χαμηλά ποσοστά συνωμοσιολογίας. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με δεδομένα του ΟΟΣΑ του 2020, επτά στους δέκα Έλληνες ζουν κοντά ή κάτω από το όριο φτώχειας. Σήμερα δεν κινδυνεύουμε να βρεθούμε στο στομάχι μιας τίγρης ή να μας επιτεθεί το γειτονικό χωριό, αλλά να μας εκμηδενίσει το κοινωνικό σύστημα.
Το παράδοξο είναι ότι η πλειοψηφία των φτωχών ψηφίζει συντηρητικούς ηγέτες που περιορίζουν την κοινωνική πρόνοια και αυξάνουν την οικονομική ανισότητα. Είδαμε ότι ο εγκέφαλος επιδιώκει σχέδιο και δομή στον κόσμο. Οι φτωχοί χρειάζονται έναν γνώριμο κόσμο και όχι κάτι καινούργιο και άγνωστο. Επιζητούν απλοϊκές απαντήσεις βασισμένες σε οικείες και παραδοσιακές έννοιες. Τελικά, οι συντηρητικοί είναι ευτυχέστεροι των προοδευτικών, ίσως επειδή, καθώς λέει ο νευρολόγος και βιολόγος Sapolsky, οι συντηρητικοί έχουν απλοποιημένες απαντήσεις στα ερωτήματα ή ενοχλούνται λιγότερο από την οικονομική ανισότητα ή την καταστροφή του περιβάλλοντος.
Όπως και αν έχει το ζήτημα, η κοινωνική και οικονομική ανισότητα αποκλείουν όλο και περισσότερους από μια ποιοτική εκπαίδευση με δυσμενείς κοινωνικές συνέπειες, μια από τις οποίες είναι η συνωμοσιολογία και η άρνηση της επιστήμης. Την επόμενη φορά που κάποιος αποκαλέσει, λανθασμένα, εκείνους που υιοθετούν θεωρίες συνωμοσίας “ανόητους”, ας σκεφτεί το πολιτικό σύστημα που τους δημιουργεί και την ανθρώπινη φύση. Άλλωστε και ο χαρακτηρισμός “ανόητος” είναι γνωστικά λογικοφανής και δεν στηρίζεται σε λογική ανάλυση.
(φωτό: pexels )
