» …ή απλά, η ανακάλυψη των μεταδοτικών νοσημάτων
Η πανδημία μας ταλαιπωρεί πάνω από δύο χρόνια και τα περισσότερα έντυπα έχουν ανακυκλώσει την ισπανική γρίπη τόσες φορές που σταμάτησαν πια να γράφουν και γι’ αυτήν. Αυτό το διάστημα σχεδόν όλοι αγωνιούμε για δύο θέματα, (πέρα από την αγωνία για την ειρήνη στην Ευρώπη): πού θα φτάσει η τιμή της κιλοβατώρας; δηλαδή πόσα θα πληρώνουμε για τις αυτονόητες ανάγκες του νοικοκυριού μας; και πότε θα βγάλουμε με ασφάλεια τις μάσκες;
Αυτή η λογική περιδίνηση με οδήγησε να γράψω δύο λόγια για τον Girolamo Fracastoro (Τζιρόλαμο Φρακαστόρο, 1478-1553) τον οποίο όλοι οι γιατροί γνωρίζουν. Και θα απορήσετε: τι σχέση μπορεί να έχει αυτός με την Covid 19; Με αυτήν την ασθένεια, άμεση καμία! Η έμμεση θα διαφανεί…αλλά ας τα πάρουμε όλα με την σειρά…
Μεταφερόμαστε στην Ιταλία στην εποχή της Αναγέννησης, στην περίοδο που η εμπιστοσύνη στη λογική του ανθρώπου, η διεύρυνση των γνώσεων, η επίδραση μεγάλων κοινωνικών αλλαγών, που συμπορευόντουσαν με νέες αντιλήψεις στην πολιτική και την άσκηση της εξουσίας, είχανε ως αποτέλεσμα να αλλάξει το πιστεύω των ανθρώπων του Μεσαίωνα και ο άνθρωπος να πάρει νέα θέση στον κόσμο. Η εξάρτηση από την φεουδαρχία εξασθένησε και εμφανίστηκαν μικρές πόλεις-κράτη στα οποία διαμορφώθηκαν νέες οικονομικές και κοινωνικές τάξεις, αναπτύχθηκε η βιοτεχνία, το εμπόριο και η αγροτική οικονομία. Ήταν μια εποχή μεγάλων αναζητήσεων και μεγάλων ανακαλύψεων με την εξέλιξη των φυσικών επιστημών και την ανακάλυψη της Αμερικής (1492) στην πρωτοκαθεδρία. Η εφεύρεση της τυπογραφίας συνέβαλε στη διακίνηση των ιδεών, η κατασκευή ρολογιών συστηματοποίησε την καθημερινότητα του κάθε ανθρώπου, η κατασκευή γυάλινων φακών και διόπτρων του έδωσε τη δυνατότητα να δει τον κόσμο διαφορετικά, η πυξίδα και κυρίως η μαζική αναζήτηση και εξόρυξη μετάλλων, άλλαξαν ριζικά τη ζωή του. Επανεξετάστηκαν οι σχέσεις του ανθρώπου με την Εκκλησία, υποχώρησε ο θρησκευτικός φανατισμός του Μεσαίωνα μαζί με την ισχύ της Καθολικής Εκκλησίας. Ο «αναγεννησιακός άνθρωπος» πίστευε πια ότι μπορούσε να διαμορφώσει μόνος του τις συνθήκες διαβίωσής του, καθώς η γνώση του εμπλουτιζόταν με τη συνεχή μελέτη της Φύσης, την παρατήρηση και το πείραμα. Έτσι, εμφανίστηκε και επικράτησε το ιδανικό του Homo Universalis, του οικουμενικού ανθρώπου, ο οποίος είναι ταυτόχρονα εργαζόμενος, λόγιος, καλλιτέχνης και επιστήμονας. Ας τα αναλογιστούμε όλα αυτά και ας αυτοπροσδιοριστούμε στο σήμερα…
Ένας αληθινός άνθρωπος της Αναγέννησης, ο Hieronymi Fracastorii, ή Girolamo Fracastoro διέπρεψε στις τέχνες και τις επιστήμες και ασχολήθηκε με τη δια βίου μελέτη της λογοτεχνίας, της μουσικής, της γεωγραφίας, της γεωλογίας, της φιλοσοφίας, των μαθηματικών, της αστρονομίας, καθώς και της ιατρικής. Αν και δεν έχει αφήσει κάποιο γεωλογικό σύγγραμμα, ήταν πιθανώς ο πρώτος και ο πιο διάσημος Ιταλός γιατρός που ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τις Γεωεπιστήμες.
Έλαβε την πρώτη του εκπαίδευση κατά την ονομαζόμενη «ακαδημαϊκή» περίοδο της Αναγέννησης από τον πατέρα του, ο οποίος του δίδαξε λογοτεχνία και φιλοσοφία. Ως έφηβος φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα και σπούδασε μαθηματικά, αστρονομία και ιατρική, καθώς και λογοτεχνία και φιλοσοφία. Το 1502 ολοκλήρωσε τις σπουδές του και απέκτησε το πτυχίο ιατρικής. Την ίδια χρονιά ξεκίνησε, σε ηλικία 24 ετών, να διδάσκει Λογική στο ίδιο Πανεπιστήμιο (“Università di Padova”), όπου στη συνέχεια άρχισε να διδάσκει και Ανατομία (Councillor and Prior of Philosophy, Conciliarius Anatomicus). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ήταν συνάδελφος του Πολωνού αστρονόμου Nicolas Copernicus (1473-1543), ο οποίος είχε εγγραφεί στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα για να σπουδάσει ιατρική την ίδια περίπου περίοδο. Το 1508, μετά το θάνατο του πατέρα του, έφυγε από την Πάντοβα και ξεκίνησε την σταδιοδρομία του ως γιατρός στη Βερόνα, αναδιοργανώνοντας το κτήμα του και περιθάλποντας ασθενείς από όλη την Ιταλία. Ο Fracastoro ενδιαφερόταν έντονα για την πολιτική αλλά δεν κατείχε ποτέ δημόσιο αξίωμα. Έγραφε συχνά άρθρα για την πολιτική, για τις ελεύθερες τέχνες, τις φυσικές επιστήμες και την ιατρική που τον έκαναν γνωστό.
Αυτό όμως που εκτόξευσε την φήμη του πριν από πεντακόσια χρόνια, το 1521, ήταν το ποίημά του με τίτλο «Syphilis sive morbus gallicus» (Σύφιλη ή η γαλλική νόσος) από το οποίο καθιερώθηκε η χρήση του όρου «σύφιλη», για αυτήν την φοβερή και μεταδιδόμενη ασθένεια, που συχνά αναφερόταν και ως «γαλλική ασθένεια». Αν και το ποίημα είναι γεμάτο με μυθολογικούς υπαινιγμούς και δεν περιέχει λεπτομερείς πληροφορίες (με την σημερινή έννοια της ιατρικής) σχετικές με την αιτιολογία και τη φύση της επιδημίας είναι το πρώτο ποίημα που μυθιστόρησε το ταξίδι του Κολόμβου στον Νέο Κόσμο αλλά και θεματοποίησε την ταχεία εξάπλωση αυτού που ονομάστηκε η πρώτη ασθένεια της παγκοσμιοποίησης. Το τρίτομο ποίημα, γραμμένο σε εξάμετρα, αποτελείται από 1.300 στίχους και προσπαθεί να εντοπίσει την προέλευση της σύφιλης κυρίως μέσα από δύο θρυλικές ιστορίες. Η πρώτη απεικονίζει το ταξίδι του Cristoforo Colombo στις Δυτικές Ινδίες, όπου η ασθένεια ήταν συχνή μεταξύ των ιθαγενών εξαιτίας μιας κατάρας των θεών. Ήταν στις Δυτικές Ινδίες που ο Κολόμπο ανακάλυψε το ιερό δέντρο guaiacum (γκουαϊάκο), του οποίου το εκχύλισμα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως αποτελεσματική φυσική θεραπεία. Σύμφωνα με τον δεύτερο μύθο, η ασθένεια προκλήθηκε από τον Απόλλωνα, θεό του Ήλιου, στον Σύφιλο, έναν νεαρό βοσκό ο οποίος δεν του ήταν πλέον πιστός, αλλά τελικά θεραπεύτηκε, αν και στο ποίημα περιστρέφεται στην πολύ πιο επικίνδυνη μέθοδο χρήσης υδραργύρου και περιγράφει την προετοιμασία των σκευασμάτων και τη θεραπεία. Το τρίτο βιβλίο εξισώνει την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο με το ταξίδι του Αινεία και προσπαθεί να χαράξει ιστορικές γραμμές. Το ποίημα Syphilis έγινε δεκτό με διθυράμβους, καθώς ξεχώριζε τόσο για τον ποιητικό του λόγο όσο και για τα επιστημονικά δεδομένα που περιείχε.
Στο μεταγενέστερο (1546) έργο του όμως De Contagione et Contagiosis Morbis (Σχετικά με την μεταδοτικότητα και τα μεταδοτικά νοσήματα) συζητά την επιδημία ιατρικά. Ανέπτυξε και τεκμηρίωσε μια παλαιότερη αντίληψη ότι η μόλυνση προκύπτει από μικροσκοπικά, αυτο-πολλαπλασιαζόμενα σωματίδια που μπορούν να μεταδοθούν με άμεση ή έμμεση επαφή μέσω μολυσμένων αντικειμένων, όπως ρούχα ή ακόμη και να διαχέονται και να μεταφέρονται μέσω του αέρα σε μεγάλες αποστάσεις. Η ιδέα της μετάδοσης μιας νόσου βρίσκεται για πρώτη φορά στη Βίβλο, ιδιαίτερα στο Λευιτικό. Στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή ιατρική, οι απόψεις περί μεταδοτικότητας υπήρχαν, αλλά δεν έτυχαν μεγάλης επιρροής. Η σημασία τους αυξήθηκε μετά τον έκτο αιώνα, με την εξάπλωση της λέπρας στην Ευρώπη. Για πρώτη όμως φορά, παρά τις αμφισβητήσεις ορισμένων ιστορικών της ιατρικής για την αντιστοίχιση περισσότερο των αιτιών, η έννοια της μεταδοτικότητας και της μεταδοτικής νόσου διατυπώθηκε από τον Fracastoro ως μια θεωρητική, αλλά συνεκτική άποψη με παράθεση πολλών δεδομένων και τεκμηρίων. Σε αντίθεση, έχει γραφτεί ότι «η προσφορά αυτού του έργου (του De Contagione) είναι τόσο μεγάλη που σηματοδοτεί μια νέα εποχή στην ιστορία της ιατρικής». Ο Fracastoro παρουσίασε μια θεωρία μόλυνσης, μια ταξινόμηση των μεταδοτικών ασθενειών και συνταγές για τη θεραπεία τους. Υπέθεσε την ύπαρξη μικρών ανεπαίσθητων σωματιδίων ως αιτίες ασθένειας (seminaria morbi) («σπόροι μόλυνσης»). Οι παρατηρήσεις της κοινής λογικής, όπως το σάπισμα των φρούτων σε ένα καλάθι και το πέρασμα σε γειτονικά κομμάτια, συνήθως εξηγούνταν από τη θεωρία της εκπνοής. Κάθε ουσία απελευθερώνει συνεχώς σωματίδια. Αυτές οι εκπομπές και οι εξατμίσεις είναι ανιχνεύσιμες με τις αισθήσεις μας (ιδιαίτερα τη μύτη). Τα σωματίδια που προκαλούν ασθένεια δεν είναι επομένως «μοναδικά» σύμφωνα με τη θεωρία της εκπνοής, αλλά διαφέρουν από τα άλλα πανταχού παρόντα σωματίδια λόγω της ιδιότητάς τους να μεταδίδουν μόλυνση. Από την αληθοφάνεια της ύπαρξης των ‘seminaria morbi’ ο Fracastoro προχώρησε στο να εξηγήσει πώς αυτά τα αόρατα σωματίδια μπορούν να περάσουν από άτομο σε άτομο. Όπως υποστήριξε, τα σωματίδια αυτά μπορούν να μεταδοθούν με τρεις τρόπους. Πρώτον, μέσω της άμεσης επαφής (όπως για παράδειγμα με μία χειραψία), δεύτερον, μέσω έμμεσης επαφής (από τα ρούχα) και τέλος, σε μεγαλύτερες αποστάσεις μέσω του αέρα, τονίζοντας ότι και στις τρεις περιπτώσεις, προκειμένου να υπάρξει μόλυνση ο ασθενής θα πρέπει να έρθει σε άμεση επαφή με τα σωματίδια αυτά. Αν και αρκετές από τις παραπάνω θεωρίες είχαν εξεταστεί από διάφορους επιστήμονες στο παρελθόν, ο Fracastoro ήταν ο πρώτος που ανέπτυξε μία σαφή θεωρία μόλυνσης χρησιμοποιώντας και τις τρεις μεθόδους. Η θεωρία του Fracastoro για τους «σπόρους μόλυνσης» ήταν ιδιαίτερα επαναστατική για την εποχή της. Αν και άλλοι επιστήμονες είχαν υποστηρίξει ότι οι λοιμώξεις μπορεί να μεταδίδονται μέσω του αέρα, ο Fracastoro ήταν ο πρώτος που αναφέρθηκε σε «μικροσκοπικά ζωντανά σωματίδια». Η θεωρία για τους «σπόρους μόλυνσης» είχε βασιστεί σε μεγάλο βαθμό στο Δημοκρίτειο ατομισμό, που είχε αναδυθεί ξανά τον 15ο αιώνα από τον Λουκρήτιο. Στη σύγχρονη ιατρική, η προέλευση των «μικροβιοφόρων εστιών- fomites», που είναι μια κοινή ονομασία των παθογόνων βακτηρίων, ιών ή μυκήτων, μας αναπέμπει στις συστηματικές μελέτες αλλά και τις απόψεις του Fracastoro.
Το πόσο ευρέως έγιναν αποδεκτές οι απόψεις του Fracastoro για την εξάπλωση της ασθένειας εκείνη την εποχή παραμένει αμφιλεγόμενο. Ωστόσο, αναμφίβολα επηρεάστηκε από την δημοφιλή Ιπποκρατική θεωρία του μιάσματος, η οποία υποστήριζε ότι οι εκπνοές από τη γη ή τον αέρα προκαλούν ασθένειες και γεφύρωσε την αντίληψη του Γαληνού που είχε αρνηθεί την άμεση μεταφορά του μιάσματος από άνθρωπο σε άνθρωπο. Έπρεπε να περάσουν σχεδόν 300 χρόνια πριν ο Γάλλος μικροβιολόγος Louis Pasteur (1822-1895) καθορίσει τον ρόλο των βακτηρίων στην πρόκληση ασθενειών και ο Γερμανός βακτηριολόγος Robert Koch (1843-1910) μας δώσει την απόδειξη ότι συγκεκριμένες ασθένειες προκαλούνται από συγκεκριμένους οργανισμούς. Ο Ιπποκράτης παρατήρησε την τεράστια επίδραση του κλίματος στην υγεία και η θέση του Fracastoro ότι η μόλυνση της ατμόσφαιρας θα μπορούσε να είναι η αιτία της σύφιλης, δεν απέχει και από την θεωρία του μιάσματος απαλλαγμένης από ηθικές και δόγματα, αλλά και από τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα για την συσχέτιση πολλών ασθενειών με την μόλυνση της ατμόσφαιρας.
Αν και ήταν άνθρωπος της εκκλησίας οι γεωεπιστημονικές του απόψεις ήταν πολύ μπροστά για την εποχή. Ο Fracastoro το έτος 1517 εξέφρασε ξεκάθαρα την άποψή του για τα απολιθώματα. Μια άποψη που ξεπέρασε την δογματική χριστιανική θέση και στηριζόμενος στις θέσεις των προσωκρατικών, και ιταλών προγενεστέρων του όπως π.χ. του Da Vinci, προσέγγισε την επιστημονική θεώρηση και έβαλε τα θεμέλια για την εδραίωση του κατοπινού επιστημονικού κλάδου της Παλαιοντολογίας. Την εξέφρασε στο ακόλουθο συμβάν: κατά τη διάρκεια της κατασκευής της ακρόπολης του San Felice στη Βερόνα, οι εργάτες βρήκαν απολιθώματα μυδιών μέσα στα πετρώματα της περιοχής και περίμεναν από τον Fracastoro μια εξήγηση. Ο Fracastoro απέρριψε το δόγμα της «vis plastica» της αόρατης γήινης «δύναμης δημιουργίας» στην οποία «φόρτωναν» για πολλούς αιώνες κάθε ανεξήγητο και εξίσου ελάχιστα, έδειξε εμπιστοσύνη στην άποψη που ερμήνευε τα απολιθώματα ως υπολείμματα του μεγάλου Κατακλυσμού. Ο Κατακλυσμός, κατά την άποψή του, ήταν μικρής διάρκειας και θα είχε αφήσει πίσω του όχι θαλάσσια αλλά μύδια γλυκού νερού. Επιπλέον, με την υπόθεση ότι τα μύδια είχαν μεταφερθεί από τον ωκεανό στη στεριά από τον Κατακλυσμό, τα λείψανά τους θα είχαν διασκορπιστεί στην επιφάνεια της γης και δεν θα είχαν θαφτεί βαθιά μέσα στα πετρώματα της γης, εκεί όπου τα είχαν βρει οι λατόμοι. Για τον λόγο αυτόν έμεινε μια μόνη πιθανή εξήγηση – ότι τα απολιθώματα ήταν υπολείμματα ζώων που κάποτε ζούσαν στις τοποθεσίες όπου βρίσκονται τώρα τα λείψανά τους, άποψη η οποία είναι επιστημονικά αποδεκτή και την οποία υπερασπίστηκε.
Στο λιγοστό χώρο που απομένει θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο Fracastoro πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο “πόλος” της γης, ήταν πρωτοπόρος στην επιστημονική ανάλυση της διάθλασης του φωτός και ήταν “πιθανότατα ο πρώτος που πρότεινε τον συνδυασμό φακών ως βοήθημα της όρασης”. Συνέβαλε με ένα άρθρο του στην αναζήτηση των πηγών του Νείλου. Σε μια επιστολή προς τον Rhamnusio της 10ης Μαΐου 1549, που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1560, ο Fracastoro είχε προτείνει τη χρήση της προβολής που έγινε αργότερα γνωστή ως «προβολή Mercator» και εξέφραζε την έκπληξή του που δεν είχε υιοθετηθεί από τους χαρτογράφους. Με το έργο του τέλος «Homocentrica» (1538) αντιτάχθηκε στην εκκεντρική ή επικυκλική θεώρηση των κινήσεων των πλανητών, όπως αυτή διατυπώθηκε από τον Ίππαρχο ο Νίκαιας (περίπου 150 π.Χ.) και μεταφέρθηκε στον Μεσαίωνα από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο. Το έργο του αυτό αποτελεί μια προετοιμασία για το Ηλιοκεντρικό έργο του Κοπέρνικου.
Αντί επιλόγου
Δεν είναι γνωστό από πού εμπνεύστηκε ο Fracastoro τη λέξη σύφιλη. Με την λέξη σύφιλη συνδέεται το ρήμα συφιλιάζω, που το χρησιμοποιούσαμε ως έφηβοι για να δείξουμε την μεγάλη ανησυχία και ταραχή μας για ένα θέμα (πιθανώς επειδή εξέφραζε την ίδια την εσωτερική μας ταραχή από την ενημέρωσή μας για αυτήν την τρομερή νόσο). Στο γλωσσάριο της «Πανώριας» ο Μανόλης Κριαράς αναφέρει στην σελίδα 289 «… την ετυμολογία του ρήματος φιλιάζομαι = κεντρίζομαι, γονιμοποιούμαι (προκειμένου για δένδρα)» ακολούθως παραπέμπει στο ρήμα φιλιάζω «που πράγματι συνδέεται με την έννοια «φίλος, φιλία, φιλώ». «Ο Τσοπανάκης παρατηρεί ότι το ρήμα θα πρέπει να συσχετιστεί με το μεσαιωνικό ρήμα εμφυλλίζω που έχει την σημασία του μπολιάζω» και μέσω του ρήματος σοφιλιάζω μεταβαίνει στο συμφιλιάζω («επι της τέλειας προσαρμογής των ξύλων δια του λεπτουργού» και καταλήγει στο «συφιλιάζω (από το φίλος και με παρετυμολογία προς το ίσο ή το έσω)».
Για να επανέλθω στο ερώτημα που έθεσα στην αρχή αυτού του άρθρου: Ναι συνδέονται οι απαντήσεις των ερωτημάτων και εξαρτώνται από τις ασκούμενες πολιτικές. Οι παράλογες δηλώσεις πολιτικών ότι για όλα φταίει η αριστερά σε αυτή την χώρα (και όχι η δική τους αδυναμία να παράξουν πολιτική για τους πολλούς), οι παλινωδίες στον χρόνο απολιγνιτοποίησης της χώρας – με μια ΔΕΗ χωρίς δημόσιο χαρακτήρα – η ταχύτατη ιδιωτικοποίηση όλων των ενεργειακών εταιρειών που αφήνει στην «όρεξη» των μονοπωλίων την τιμή της ενέργειας/κιλοβατώρας και την πρόκληση της ενεργειακής φτώχειας, αλλά ιδιαίτερα οι παράλογες αποφάσεις, άμεσες και έμμεσες, σε ευρωπαϊκό αλλά και εθνικό επίπεδο που εξαφανίζουν πολιτικά τα seminaria morbi, μας ωθεί αντί επιλόγου αυτού του άρθρου να γράψουμε το απλό και αυτονόητο: μας συφιλιάσατε με την πολιτική σας! Και ας κρατήσει η κάθε μια και ο καθένας, όποια από τις δύο έννοιες της λέξης αυτής θέλει, της «εφηβείας», που ανάγεται στον Fracastoro ή της ετυμολογίας του Κριαρά!
*Ο Εμμανουήλ Μανούτσογλου είναι καθηγητής Σχολής Μηχανικών Ορυκτών Πόρων Πολυτεχνείου Κρήτης
Μεταφράστηκαν, αντλήθηκαν στοιχεία και αναδιατάχθηκαν τμήματα κειμένων από:
[1] https://www.britannica.com/science/syphilis#ref253277
[2] https://de.wikipedia.org/wiki/Girolamo_Fracastoro
[3] https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3542/2/02_chapter_01.pdf
[4] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7927678/pdf/annmedhist148574-0008.pdf
[5] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1657561/pdf/calwestmed00464-0043.pdf
[6] https://www.scielo.br/j/abd/a/STdzH9H5WmLH8TmHWTGjmqd/?format=pdf&lang=en
[7]https://www.academia.edu/22888104/Syphilologies_Fracastoros_Cure_and_the_Creation_of_Immunopoetics
[8] https://www.academia.edu/695932/
[9] https://sp.lyellcollection.org/content/452/1/55
[10]https://www.nature.com/articles/s41598-021-95479-5.pdf
