Η Απείρανθος ή τ’ Απεράθου στη ντόπια γλώσσα, είναι ένα καθαρόαιµο κρητικό χωριό που βρίσκεται έξω από την Κρήτη. Είναι το όµορφο ορεινό χωριό της Νάξου στο οποίο διατηρείται ζωντανή η παλιά κρητική διάλεκτος, πιο πολύ και από τα ορεινά χωριά της Κρήτης.
Οι Απεραθίτες, µε καταγωγή κυρίως από τα Σφακιά και τ’ Ανώγεια, εγκαταστάθηκαν στην ορεινή Νάξο µετά από αποτυχηµένες επαναστάσεις κατά των Τούρκων, µε κυριότερη αυτή του ∆ασκαλογιάννη. Κάτοικοι µε κρητικές ρίζες είναι αρκετοί και στο γειτονικό και πρώτο σε µέγεθος κεφαλοχώρι των Κυκλάδων το Φιλότι -τα Ανώγεια της Νάξου- και στην Κόρωνο το άλλο πανέµορφο χωριό, ορεινό και αυτό µε πιθανή προέλευση ονοµασίας τον Κρητικό Αποκόρωνα. ∆εν είναι τυχαίο που οι πρόσφυγες από την ορεινή Κρήτη εγκαταστάθηκαν σε τόπο όµοιο µε αυτόν που άφησαν, τόπο πέτρινο και δραστηριοποιήθηκαν στην τέχνη που γνώριζαν δηλαδή την κτηνοτροφία και λιγότερο στην γεωργία. Για πολλές δεκαετίες σηµαντικό εισόδηµα για τους κατοίκους των χωριών αυτών προέκυπτε και από την σκληρή εργασία τους στην εξόρυξη της σµύριδας η οποία σήµερα σχεδόν έχει εγκαταλειφθεί.
Τα ήθη, τα έθιµα και οι κλίσεις των κατοίκων της ορεινής Κρήτης, ακολούθησαν πιστά τους Κρητικούς της Νάξου. Η απλότητα και η φιλοξενία µε χαρακτηριστική την αγάπη στους Κρητικούς επισκέπτες. Οι πέτρινες κατασκευές είναι χαρακτηριστικές όχι µόνο για τις οικιστικές ανάγκες αλλά και για τις κτηνοτροφικές, µε τις απέραντες ξερολιθιές που χωρίζουν τις άγριες ορεινές πλαγιές. Η αυτοσχέδια ποίηση, οι ρίµες, οι µαντινάδες ή κοτσάκια ρέουν και εδώ άφθονα. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει αδελφοποίηση των Απεραθιτών µε τους Σφακιανούς και Ανωγειανούς όπως και ανταλλαγή επισκέψεων και εκδηλώσεων.
Μαύρη σελίδα στη ζωή και την ιστορία της Απειράνθου αποτελούν τα άγνωστα στους περισσότερους Έλληνες γεγονότα του 1917. Ήταν η εποχή του Εθνικού ∆ιχασµού, της µεγάλης αντιπαλότητας µεταξύ των Βασιλικών και των Βενιζελικών. Οι Απεραθίτες, σε αντίθεση µε το υπόλοιπο νησί, έµειναν αµετακίνητοι στην Βασιλική πλευρά, µε αποτέλεσµα να δεχθούν την ανελέητη επίθεση στρατιωτικού σώµατος των Βενιζελικών. Η Απείρανθος παραδόθηκε, πληρώνοντας βαρύ φόρο αίµατος µε νεκρούς άνδρες, γυναίκες, παιδιά και πολλούς σε αναπηρία.
Η Απείρανθος έγινε αρκετά γνωστή στους Έλληνες, εδώ και πολλά χρόνια γιατί είναι η πατρίδα του µεγάλου αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης Μανόλη Γλέζου. Ο ασυµβίβαστος µαχητής για την ελευθερία, την ειρήνη και την δικαιοσύνη, αφιέρωσε όλη του τη ζωή µέσα και έξω από τις φυλακές και τις εξορίες, για τα δίκαια του λαού. Μέσα στο Κοινοβούλιο και έξω στους δρόµους µε την συµπυκνωµένη πέτρινη λαλιά του. Έφθασε µέχρι το Ευρωκοινοβούλιο και µε το ψυχικό σθένος που τον διέκρινε, βροντοφώναξε για τις γερµανικές οφειλές προς την Ελλάδα. Πάντα απλός και προσγειωµένος, αισθανόµενος χρέος προς την ιδιαίτερη πατρίδα του που τον γέννησε και τον ανάθρεψε, υπηρέτησε τ’ Απεράθου ως Κοινοτάρχης. Η αυτοδιοικητική του θητεία συνέβαλε ώστε η Απείρανθος αν και πέτρινος και δύσκολος τόπος, να ξεχωρίζει για την οµορφιά της και τις ευκολίες στη ζωή των κατοίκων και των επισκεπτών. Είναι χαρακτηριστικά τα περιποιηµένα καλντερίµια, οι πολλές πέτρινες καµάρες, τα µικρά µα φροντισµένα σπίτια µε τις µυρωδάτες αυλές.
Μοναδικότητα για σχετικά µικρό και ορεινό χωριό, αποτελούν τα πολλά µουσεία σκορπισµένα στις ανηφοριές και τις κατηφοριές του. Το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Γεωλογικό Μουσείο, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, το Μουσείο Λαϊκού Πολιτισµού. Οι φιλόξενοι κάτοικοι είναι πρόθυµοι σε κάθε σοκάκι που τους συναντά ο επισκέπτης να τον ενηµερώσουν, να τον κουβεντιάσουν, να τον βάλουν στο σπίτι τους, να τον κεράσουν.
Όλοι µε υπερηφάνεια θα αναφερθούν στον συγχωριανό τους τον Μανόλη. Έτσι αποκαλούν τον Μανόλη Γλέζο.
Απλά Μανόλη, για τον οποίο τονίζουν κάθε φορά, πως έδωσε πολλά στην πατρίδα, πολλά στην Απείρανθο και γι’ αυτόν κράτησε πολύ λίγα. ∆υο µόνο δωµατιάκια στ’ Απεράθου…
Μυλωνάκης Γιώργος
