Υπαίθριες αγροτικές ασχολίες στις σωζόμενες κωμωδίες και στα αποσπάσματα – Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2018
Ο Εμμανουήλ Γ. Ανδρουλιδάκης, ορμώμενος από τον Ορθέ Μυλοποτάμου, σπούδασε με υποτροφία του ΙΚΥ στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης. Αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, στην Πατριαρχική Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Κρήτης και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Από το 2017 είναι εκλεγμένος ΕΔΙΠ στην Π.Α.Ε.Α.Κ. Τα τελευταία χρόνια διδάσκει και στο Ε.Α.Π. «Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο». Παράλληλα ερευνά και μελετά τη δραματική ποίηση, την αρχαία και τη νέα ελληνική γλώσσα και γραμματεία, την αριστοφανική κωμωδία και την ποίηση Κοσμά του Μελωδού.
Η παρουσιαζόμενη έκδοση, «Τα Αγροτικά του Αριστοφάνη. Υπαίθριες αγροτικές ασχολίες στις σωζόμενες κωμωδίες και στα αποσπάσματα», αποτελεί συντομευμένη μορφή της διδακτορικής διατριβής του, που υποβλήθηκε και εγκρίθηκε από τον Τομέα Κλασικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Είναι μια πρωτότυπη έρευνα – μελέτη, με τεκμηριωμένες ερμηνευτικές και κριτικές παρατηρήσεις, καίρια παραθέματα, από τις έντεκα (11) σωζόμενες κωμωδίες και τα 924 αποσπάσματα που παραδίδονται, εμπλουτισμένη με όλες τις αναγκαίες υποσημειώσεις – παραπομπές, όπου αυτές απαιτούνται.
Γενικός σκοπός της επιμελημένης εργασίας είναι η καταγραφή, παρουσίαση και ερμηνεία των υπαίθριων ασχολιών των Αθηναίων, όπως εντοπίζονται από την έρευνα και μελέτη των ακέραιων και αποσπασματικών έργων του Αριστοφάνη (445 π.Χ. – 386 π.Χ.). Ο ερμηνευτής – μελετητής συγγραφέας επιδιώκει να παρουσιάσει τον πλούτο των αγροτικών ασχολιών που εμπεριέχονται στο Αριστοφανικό έργο. Αναφέρεται ειδικότερα στον βίο και στις δραστηριότητες των Αθηναίων που ζουν εκτός του άστεως. Επίσης στη συμμετοχή των πολιτών και ως αγροτών στις γιορτές προς τιμή του Διονύσου και στη σύνδεση αυτών των αγροτικών ασχολιών με τα θρησκευτικά δρώμενα.
Αναλυτικά, η μονογραφία διαρθρώνεται στις ακόλουθες ενότητες:
Α. Η γεωργική τέχνη στην αριστοφανική κωμωδία. Πάντα, η πολιτεία μέσω του αρμόδιου άρχοντα μεριμνούσε για την παράσταση των κωμωδιών στις θρησκευτικές γιορτές. Κεντρικό θέμα ήταν ο αγρότης και ο χώρος του, το κοινωνικό περιβάλλον του. Ο ποιητής απευθύνεται προς όλους τους πολίτες. Η ελευθερία του φαίνεται κυρίως στο δικαίωμα που είχε να απομακρύνεται από ορισμένους χώρους, όπως ο αγροτικός, και να επεκτείνει τη σάτιρα στους δικαστές, στους στρατηγούς και άλλους για παραλείψεις και σφάλματα… Ο Αριστοφάνης γνωρίζει να ισορροπεί το χαριτωμένο με το γελοίο… ώστε ο θεατής να αισθάνεται ευχαρίστηση. Η αγροτική και η ποιμενική ζωή καταλαμβάνουν σημαντική θέση στη θεματική των κωμωδιών του Αριστοφάνη. Ξεχωριστή θέση κατέχουν η εικόνα του αγρότη και η αγροτική ζωή, η προσωπογραφία του αγρότη, η γεωργία και η θρησκεία, οι γιορτές και προσωνυμίες του Διονύσου. Από τις αγροτικές εργασίες ξεχωρίζουν η καλλιέργεια των σιτηρών, η λίπανση του αγρού, η άροση, εργασίες μετά το όργωμα, ο θερισμός, λέξεις με αγροτική σημασία, η συλλογή των δημητριακών, ο θερισμός, οι αμαλλοδετήρες, αγκαλίδες (τα δεμάτια με στάχυα), η αλόησις (αλωνισμός), τα αγροτικά εργαλεία, τα αγροτικά σκεύη, το φυσικό περιβάλλον και η καλλιέργεια, τα προϊόντα συγκομιδής.
Στη Β’ ενότητα παρουσιάζεται η ελαιοκομία στην αττική κωμωδία. Η ελιά για πολλά χρόνια ήταν τροφή των λαϊκών τάξεων, των μεταναστών και ταξιδιωτών. Ο Αριστοφάνης διακρίνει τους τύπους των βρώσιμων ελιών της εποχής του. Αναφέρεται στο λάδι, στους τόπους παραγωγής και στη συγκομιδή της ελιάς.
Στη Γ΄ ενότητα παρουσιάζεται η Αιτική γη και κτηνοτροφία. Η μορφολογία και η βλάστηση της γης ευνοούσε την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, καθώς και τη βοσκή των ποιμνίων σε πολλά μέρη. Στην Αριστοφανική κωμωδία απαντούν αρκετές αναφορές για την κτηνοτροφία, τα ζώα, τους βοσκότοπους, τους βοσκούς και τα κτηνοτροφικά προϊόντα.
Στη Δ’ ενότητα παρουσιάζονται οι επαγγελματικοί τύποι στις κωμωδίες του Αριστοφάνη. Η προέλευση και η λειτουργία τους: ο Προβατοπώλης, ο Αμπελουργός, ο Αλφιταμοιβός-Αλφιτοπώλης (πωλητής και έμπορος αλεύρου), Εριοπώλης (πωλητής μαλλιού), Ισχαδοπώλης (πωλητής σύκων), Μελιττοπώλης, Βυρσοπώλης-Σκυτοτόμος κ.ά.
Στην Ε’ ενότητα παρουσιάζεται το αγροτικό παραδοσιακό στοιχείο στις Αττικές γιορτές. Η εικόνα της καλλιεργούμενης φύσης προσφέρει αισιοδοξία στον άνθρωπο, ο οποίος την ταυτίζει με την ειρήνη. Από τις αρχαιότερες καλλιέργειες θεωρείται αυτή των δημητριακών, και η Αττική διεκδικεί την πατρότητα της καλλιέργειάς τους. Το αρχαιότερο μεσογειακό δημητριακό θεωρείται η κριθή. Οι αγροτικές εορταστικές συνήθειες, όπως το προηρόσια, ήταν γιορτές που απαντούσαν στο Αθηναϊκό ημερολόγιο. Η συγκεκριμένη γιορτή ήταν αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα, με την παράκληση να βοηθήσει στην καρποφορία των αγορών. Τα Χλόεια, που πραγματοποιούνταν τον μήνα Θαργηλίωνα, αφορούσαν προφανώς στο στάδιο της ανάπτυξης των καρπών. Τα Θαργήλια, τα Καλλυντήρια και τα Πλυντήρια αφορούσαν στη συγκομιδή των καρπών. Τα πυανέψια τελούνταν προς τιμή του Ήλιου και των Ωρών. Η Αιώρα συνδεόταν με την ωρίμανση των σταφυλιών. Τα ασκύλια ήταν από τις αρχαιότερες αγροτικές γιορτές. Οι διαγωνιζόμενοι έπρεπε να σταθούν ξυπόλητοι πάνω σε ασκούς αλειμμένους με λάδι. Τα Σκίρα ήταν από τις σημαντικότερες γιορτές προς τιμή της Αθηνάς. Τα Βαυρώνια ανήκαν στις τοπικές γιορτές της Αττικής και τελούνταν, πιθανότατα την άνοιξη, προς τιμή της Βαυρωνίας Αρτέμιδος. Αργότερας θυσία πεντακοσίων αιγών πρόσφεραν οι Αθηναίοι στη θεά Αθηνά. Τα Αδώνια ήταν μία από τις πιο διαδεδομένες γιορτές στον Ελλαδικό χώρο και γίνονταν προς τιμή της Αφροδίτης. Τα Δάσια αφορούσαν στη λατρεία του Μειλίχιου Δία. Οι χύτροι αναφέρονταν στη γιορτή των Ανθεστηρίων.
Στην ΣΤ’ ενότητα παρατίθεται αλφαβητικός κατάλογος αγροτικών λέξεων στις κωμωδίες και στα αποσπάσματα του Αριστοφάνη (ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα).
Στη Ζ’ ενότητα καταχωρούνται τα συμπεράσματα από την έρευνα-μελέτη του Εμμ. Ανδρουλιδάκη. Η διαδικασία και τα κριτήρια. Οι προβληματισμοί. Η πορεία καταγραφής του υλικού. Η σύνοψη των συμπερασμάτων αποτελεί ταυτόχρονα μία αξιολόγηση των πληροφοριών από το σωζόμενο Αριστοφανικό έργο, αποκαλύπτει μια σειρά εικόνων του αγρότη, καταγράφει τις ασχολίες του, που συνδέονται με θρησκευτικές τελετές, αναδεικνύει το παραδοσιακό στοιχείο και τονίζει την αλληγορική σημασία του, στην κοινωνική πολιτική σύνθεση της κοινωνίας εκείνης της εποχής…
Η εργασία ολοκληρώνεται με την καταχώρηση της βιβλιογραφίας, τις κυριότερες εκδόσεις του Αριστοφάνη (κατά χρονολογική τάξη), την Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία, το Ευρετήριο, την περίληψη στα ελληνικά και γαλλικά και τα περιεχόμενα. Αυτές οι αναφορές αποδεικνύουν την επιστημονική κατάρτιση του συγγραφέα, καθώς και όλες τις δεξιότητές του στην έρευνα, τη μελέτη και τη συγγραφή. Έτσι γνωρίζουμε ότι η γεωργική τέχνη, από τις αρχαιότερες ιστορικά, κατέχει σημαντική θέση στις κωμωδίες και τα αποσπάσματα του κωμικού ποιητή Αριστοφάνη. Η εικόνα του αγρότη Αθηναίου που καταφεύγει λόγω του Πελοποννησιακού Πολέμου μέσα στο άστυ ενέχει ως κύριο σημείο τη συνύπαρξη με τους κατοίκους της πόλης. Ο αγρότης Αθηναίος μετουσιώνεται επί σκηνής σε πρωταγωνιστή στην προβολή και διακωμώδηση της αγροτικής ζωής, στο πεδίο εξάλλου της γενέθλιας σχέσης με τη διονυσιακή λατρεία. Έτσι δημιουργείται η κωμική γλώσσα που αποκαλύπτει τις πτυχές της γεωργικής ζωής, μια αγαστή «συνομιλία»της προφορικής διαλέκτου της εποχής και των χαρακτηριστικών του κωμικού λόγου…
