Είναι γνωστό ότι αρκετοί λόγιοι Χανιώτες στο παρελθόν προσπάθησαν να καταγράψουν την ιστορία της πόλης και τη ζωή των κατοίκων της. Ένας από αυτούς ήταν ο Κωνσταντίνος Φουρναράκης, ο οποίος στο βιβλίο του «Τα Χανιά μας» (εκδόσεις Α. Μπορτόλη, Χανιά 1928), καταγράφει και διασώζει πολλές πληροφορίες για διάφορα επαγγέλματα, βιοτεχνίες, εμπορικά μαγαζιά, καθώς και για ιδιοκτησίες γαιών και επαγγελματικών χώρων. Αξιοσημείωτο είναι ότι αρχικά πολλά επαγγέλματα (ωρολογοποιεία, στιβανάδικα, μαχαιράδικα, κ.ά.) τα ασκούσαν μόνο μουσουλμάνοι, αλλά αργότερα προστέθηκαν χριστιανοί και εβραίοι.
Ενδιαφέρον είναι ότι το πρώτο ζαχαροπλαστείο στα Χανιά ιδρύθηκε από τον γέρο-Νικολαΐδη και βρισκόταν κάτω από το Δημαρχείο στο Σαντριβάνι, ενώ τα πρώτα φωτογραφεία που άνοιξαν ανήκαν στους Γρηγόριο Αλεξιάδη και Ανσέλμη και βρίσκονταν στην περιοχή του λιμανιού. Το πρώτο εστιατόριο και αριστοκρατικότερο ήταν του Κωνσταντίνου Χουλιόπουλου δίπλα στην Αθηναϊκή τράπεζα και στη συνέχεια ακολούθησε το εστιατόριο του Εμμανουήλ Μανίτη στην προκυμαία. Τα πρώτα φαρμακεία ήταν του ιατρού Ισίδωρου Βωμ και του Ζεκιά, που βρίσκονταν στο Καστέλι, καθώς και του Μοντανάρου (Τριμάρτυρη), Πωλιουδάκη και Πατεράκη (Κρύο Βρυσάλι), Πατινιώτη (Σχοινοπλοκάδικα), Αγγελίδη (οδός Νοέλ) και Καπετανάκη ή Μαζαλή (Εμπορικά). Το πρώτο ξενοδοχείο ονομαζόταν «Κωνσταντινούπολις», βρισκόταν δίπλα στο Δημαρχείο και ανοίχθηκε από τον Ανέστη Λαζαρίδη. Το ξενοδοχείο ήταν ιδιοκτησία των αδελφών Ησυχάκη. Τα πρώτα αρτοποιΐα ήταν του Πάνου Τσεκούρα στην Οβραϊκή, του Βασιάδου στο Καλέ Καπισί (πόρτα του φρουρίου), του Μέντζου στον Κάτωλα και του Λάλιου στην προκυμαία.
Όσον αφορά στο εμπόριο αυτό είχε περάσει από τα χέρια των μουσουλμάνων στους χριστιανούς, στους Εβραίους και σε κάποιους Ευρωπαίους. Χαρακτηριστικά ήταν τα επώνυμα των μεγαλοεμπόρων: Κυριάκος Βενιζέλος, Βλουμ (Ευρωπαίος), Τορόν (Ευρωπαίος) Βαλλιάνος, Σπανούδης, Μητσοτάκης, Πρεβέ, Ησυχάκης, Φούμης, Μινέρβος (Εβραίος), Κοέν (Εβραίος), Κασιμάτης, Μοάτσος, Κατελούζος, κ.ά. Αυτοί εμπορεύονταν κυρίως λάδι, είδη κιγκαλερίας και υφάσματα. Όσον αφορά στους μεγαλογαιοκτήμονες αυτοί ήταν κυρίως μουσουλμάνοι Χανιώτες, όπως ο Χαμήτ Βέης Κασημζαδές, ο Σακήρ Βέης Αγαζαδές, Ναίμ Βέης, Σουρορζαδές, αλλά και κάποιοι χριστιανοί, όπως ο Γραντάκης, ο Λουρδάς, ο Χοτζόγλου, κ.ά. Το 1928 τα Χανιά είχαν και επτά νέα εργοστάσια: μακαρονοποιΐας (ιδιοκτησίας των Παυλίδου, Κουτουπίδου), καλτσοποιΐας (ιδιοκτησίας Δαρασιανού), κονσερβών (ιδιοκτησίας Αποστολάκη), βαπτιστικών (ιδιοκτησίας Αρπακουλάκη) και τρία ζαχαροπλαστικής (Τζεδάκη, Ζαχ. Βογιατζάκη, Κεραμειανίδου).
Είναι φανερό ότι τα πρώτα εμπορικά μαγαζιά, φαρμακεία, κ.λπ. που άνοιξαν στην πόλη ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα. Επίσης, φαίνεται ότι η εμπορική ζωή της πόλης ήταν εντός των βενετικών τειχών με κύριους άξονες την οδό Χάληδων και τα στενά της, το Καστέλι και το λιμάνι.
*Ο κ. Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος
