Οταν στις αρχές του απερχόμενου έτους διάβασα το μυθιστόρημα της Αγγελικής Καραθανάση “Η καθηγήτρια” υπέθεσα ότι θα είναι από τα πλέον ευπώλητα βιβλία στα Χανιά. Κι αυτό επειδή υπολόγισα στο ενδιαφέρον των μαθητών της ηρωίδας του έργου στο ιστορικό Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων Χανίων όπου “το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της το έζησε μέσα στην τάξη διδάσκοντας”.
Φαίνεται ωστόσο ότι η σκέψη που έκανα για το βιβλίο ήταν ρομαντική. Πόσοι πρώην μαθητές -πολλοί με γκρίζα πλέον μαλλιά- συνεχίζουν να τρέφουν ευγνωμοσύνη στους χαρισματικούς δασκάλους τους, αλλά και πόσοι από αυτούς την εκφράζουν έμπρακτα;
Έπειτα, μια πιο “προσγειωμένη” σκέψη μου, στράφηκε στον αριθμό των νεοελλήνων που διαβάζουν καθαρή λογοτεχνία. Εκεί επιβεβαίωσα ότι οι αλλεπάλληλες εκδόσεις παραλογοτεχνικών βιβλίων-σκουπιδιών, ιδίως την τελευταία εικοσαετία, δηλώνουν πως οι απαιτητικοί αναγνώστες αποτελούν δυστυχώς την μεγάλη μειοψηφία του αναγνωστικού κοινού.
Αναμφίβολη πάντως ήταν η αρχική μου εντύπωση ότι η “Καθηγήτρια” θα ταξιδέψει βαθιά μέσα στον χρόνο: Ο χώρος της παιδείας, τα ιδανικά που εμπνέει και οι λειτουργοί του, αποτελούν θέματα διαρκούς ενδιαφέροντος σε όλες τις εποχές του πολιτισμένου κόσμου. Οι αξίες που πραγματεύεται το βιβλίο, όπως η ηθική υπεροχή της ηρωίδας στην επαγγελματική αλλά και την προσωπική της ζωή, είναι αμετάβλητες, διαχρονικές. Έπειτα, η εποχή στην οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα του βιβλίου έχει σημαδέψει βαθιά την σύγχρονη ιστορία της χώρας μας, και οι ερευνητές θα μπορούν να αντλήσουν πλήθος στοιχείων για την πολιτικοκοινωνική και οικονομική ζωή, αλλά και τα ήθη μιας ελληνικής επαρχιακής πόλης την τριετία 1970-1973, την όποια πνευματική κίνηση, κλπ.
Οι εκτιμήσεις μου για την πορεία της “Καθηγήτριας” αποδείχτηκαν ρεαλιστικές. Το βιβλίο αποτελεί σήμερα αντικείμενο μελέτης στο μάθημα Διδακτική της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η συγγραφέας είναι ήδη προσκεκλημένη σε λύκεια της Αττικής προκειμένου να παρουσιάσει το βιβλίο της και να συνομιλήσει με μαθητές, ενώ σκηνοθέτες εκδηλώνουν το ενδιαφέρον τους για την μεταφορά του στη μεγάλη οθόνη.
Σε αυτήν ακριβώς τη διάσταση της “Καθηγήτριας”, την κινηματογραφική, θέλω να σταθώ εν συντομία, αφού κριτική αποτίμηση του βιβλίου (και μάλιστα με εγκωμιαστικά σχόλια) έχει γίνει ήδη από ειδικούς σε θέματα λογοτεχνίας.
Ο υπότιτλος του βιβλίου είναι “Αφηγήσεις από τα χρόνια της δικτατορίας” και ίσως η συγγραφέας του απορήσει βλέποντας να το χαρακτηρίζω ως μυθιστόρημα. Αιτία της “αυθαίρετης” κρίσης μου στάθηκε το γεγονός ότι διάβασα το βιβλίο κινηματογραφικά, παρακολουθώντας δηλαδή με εικόνες την διεξοδική αφήγηση των γεγονότων, την περιγραφή χαρακτήρων, συμπεριφορών και αισθημάτων, τόσο της ηρωίδας όσο και εκείνων που την πλαισιώνουν. Αλλά μήπως αυτή δεν είναι η αφηγηματική μορφή του μυθιστορήματος;
Οι θεωρητικοί του κινηματογράφου συμφωνούν πως οι ενδιαφέρουσες ταινίες δεν μπορούν να ενταχθούν αυστηρά σε ένα συγκεκριμένο είδος, αφού για παράδειγμα ένα ψυχολογικό δράμα μπορεί να περιέχει στοιχεία κοινωνικής περιπέτειας, ρομαντικής κωμωδίας, φανταστικού σινεμά, ντοκιμαντέρ κ.ά. Με το ίδιο σκεπτικό θα έλεγα πως η “Καθηγήτρια” είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο επειδή περιέχει το μυθιστόρημα, το αφήγημα, το ιστορικό ντοκουμέντο, το φιλοσοφικό δοκίμιο, το ημερολόγιο, την ποίηση.
Ανάμεσα στην λογοτεχνία και τον κινηματογράφο υπάρχει ένας συνεχής διάλογος, αφού ο κινηματογράφος είναι γλώσσα, όπως και η λογοτεχνία, μια γλώσσα εικόνων και ήχων με το λεξιλόγιό της, την δική της γραμματική και το συντακτικό της. Τα πλάνα του αντιστοιχούν στις λέξεις, οι αφηγηματικοί κύκλοι στα κεφάλαια, κλπ.
Παρατηρούμε στην “Καθηγήτρια” για παράδειγμα την εναλλασσόμενη πλοκή, βασικό αφηγηματικό στοιχείο στον κινηματογράφο, ανάμεσα στη ζωή της ηρωίδας στα Χανιά και στο πατρικό της στην Αθήνα με το δράμα του πατέρα της. Οι επιλογές της ηρωίδας στη μοναχική ζωή της, οι εκκρεμότητες, οι συγκρούσεις με το μικροαστικό κατεστημένο αλλά και με τον εαυτό της, οι αναδρομές (flash back) στο παρελθόν της, οι σταδιακές αποκαλύψεις ψεύδους και αλήθειας που την οδηγούν στην αυτογνωσία, η κορύφωση της υπαρξιακής αναζήτησης, η λύση, η τελική έκβαση, όλα αυτά καθιστούν την ταινία ένα “έτοιμο” κινηματογραφικό σενάριο.
Με την ευχή να δούμε σχετικά σύντομα την ταινία “Η Καθηγήτρια” στις αίθουσες ας εκφράσω ως παλιός μαθητής κι εγώ τις ευχαριστίες μου στην συγγραφέα για το εξαίρετο βιβλίο που μας χάρισε, στην εμπνευσμένη καθηγήτρια των γυμνασιακών μου χρόνων Αγγελική Καραθανάση, η οποία μετά την θητεία της στην εκπαίδευση ασχολείται απερίσπαστη με το ανέκδοτο λογοτεχνικό της έργο, με τις ερευνητικές επιστημονικές εργασίες της πάνω στην νεώτερη ιστορία της Κρήτης αλλά και την διαφύλαξη / ταξινόμηση του αρχείου του Ποιητή Γιώργη Μανουσάκη, επιμελούμενη φιλολογικά το έργο του.
