Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
«ΤΑ ΠΤΕΡΟΕΝΤΑ ΔΩΡΑ» είναι ο τίτλος της παράστασης, που είδαμε αυτές τις μέρες στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, μια παράσταση που, παρά τη σκηνοθετική λιτότητά της, εντυπωσιάζει τον θεατή κάθε ηλικίας.
H Μαρινέλλα Βλαχάκη τούτη τη θεατρική περίοδο έχει επιλέξει να παρουσιάσει στο θεατρόφιλο κοινό ένα τρίπτυχο από το παπαδιαμαντικό αφηγηματικό έργο: «Το σπιτάκι στο λιβάδι», «Ο έρωτας στα χιόνια» και «Τα πτερόεντα δώρα». Πρόκειται για ένα τρίπτυχο – καθρέφτη του εσωτερικού κόσμου του συγγραφέα τους, που η Βλαχάκη φέρνει στο φως της σκηνής, για να γλυκάνει εκείνους που είναι έτοιμοι να τον πλησιάσουν.
Η Βλαχάκη με την υποκριτική τέχνη της καταφέρνει να γίνεται πειστικά άλλοτε η Μαριώ η Λιβαδάκαινα, άλλοτε η κόρη της Μαριώς, άλλοτε ο γιος της, άλλοτε η Μαργαρώ η Μποστανού, άλλοτε ο κηπουρός, άλλοτε ο μπάρμπα Γιαννιός, άλλοτε ο αφηγητής, άλλοτε… άλλοτε…
Η αργή κίνηση του σώματος, οι ομιλούσες χειρονομίες, η εναλλαγή έκφρασης και ο επιτονισμός στη φωνή, οι σιωπές είναι οι τρόποι της για τη δημιουργία της υποβλητικής ατμόσφαιρας, στην οποία συμβάλλουν ο φωτισμός (Κατερίνα Παπανδρέου), οι ήχοι (βροχή, βροντές, αστραπές, κελαηδήματα πουλιών) και η τρισδιάστατη προβολή (ιδέα – επεξεργασία Διονύση Μανουσάκη), που δημιουργεί την εντύπωση της δράσης στον χώρο των προβαλλόμενων βίντεο και εικόνων (επιλογή Λεωνίδα Μαριδάκη) –νερά που τρέχουν, δάση σε ομίχλη, σύννεφα που κατεβαίνουν, στενά σοκκάκια, παράθυρα φωτισμένα…
Σε παπαδιαμαντικό κλίμα είναι και η πρωτότυπη μουσική του Λεωνίδα Μαριδάκη. Ο ίδιος τραγουδάει αισθαντικά το τραγούδι της έναρξης (στίχοι δικοί του) και τα τραγούδια του κηπουρού και του μπάρμπα Γιαννιού, σε στίχους του Παπαδιαμάντη, που συχνά παρεμβάλλει στα διηγήματά του.
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Ο Παπαδιαμάντης έγραψε τα δύο πρώτα διηγήματα στα 45 του και τα δημοσίευσε το 1896 στην αθηναϊκή εφημερίδα «Ακρόπολις», το τρίτο στα 56 του και το δημοσίευσε στην εφημερίδα «Αλήθεια» το 1907, τέσσερα χρόνια πριν πεθάνει (και έχει σημασία αυτό). Χειμωνιάτικα είναι και τα τρία και η αφορμή της γραφής τους (τουλάχιστον του πρώτου και του τρίτου) οφείλεται από πραγματικά γεγονότα.
«Το σπιτάκι στο λιβάδι»
Στις 14 Νοεμβρίου 1896 η Αθήνα και ο Πειραιάς πνίγονται από κατακλυσμιαία βροχή και χαλάζι. Ο ποταμός Ιλισσός ξεχειλίζει και απλώνεται σα θάλασσα στην πόλη. Καταστρέφονται οι γέφυρές του, καταρρέουν σπίτια και όλα τα γύρω από το ποτάμι κτίρια, αλλάζει η γεωγραφία της περιοχής (εξαφανίζεται το Βαθρακονήσι), πνίγονται πάνω από 20 άνθρωποι. Οι εφημερίδες της εποχής για μια εβδομάδα έχουν εκτενέστατα ρεπορτάζ, πολλά πρωτοσέλιδα. Ο Παπαδιαμάντης ζει την αθηναϊκή πλημμύρα, διαβάζει τα ρεπορτάζ των εφημερίδων και της «Ακρόπολης», με την οποία συνεργαζόταν τότε.
Η καινούργια εφημερίδα «Εμπρός» αρχίζει από το 10ο τεύχος της (19/11) να δημοσιεύει σε εννέα συνέχειες πρωτοσέλιδο, σε ανώνυμη μετάφραση, το διήγημα του Εμίλ Ζολά «Η πλημμύρα», γραμμένο με αφορμή παλαιότερο πραγματικό γεγονός στη Γαλλία: Ο εβδομηντάχρονος πρωταγωνιστής του έχει μείνει μόνος και θρηνεί που έχασε στην πλημμύρα την οικογένειά του.
Δεν αποκλείεται, για λόγους δημοσιογραφικού ανταγωνισμού με το «Εμπρός», του οποίου ο εκδότης υπήρξε αρθρογράφος τής «Ακρόπολης», ο Παπαδιαμάντης να έχει πάρει παραγγελία για συγγραφή ενός ομόθεμου διηγήματος. Εκείνος μετουσιώνει σε διήγημα την ανάμνηση μιας παρόμοιας παιδικής εμπειρίας του στο νησί του. Δημοσιεύεται στις 24 Νοεμβρίου σε «Ημίφυλλον» της «Ακρόπολης» με τίτλο «Το σπιτάκι στο λιβάδι».
Αντίθετα με την αθηναϊκή πραγματικότητα και με το διήγημα του Ζολά, στου Παπαδιαμάντη κανείς δεν πνίγηκε στην πλημμύρα. Κατάρρευσαν σπίτια, καταστράφηκαν περιουσίες, όμως στο τέλος: «εγλύτωσεν ο κοσμάκης κι αυτή τη φορά, δόξα νάχει ο Θεός!». Έτσι κλείνει το διήγημα. Στο παπαδιαμαντικό προσκήνιο οι πονεμένοι άνθρωποι δοξάζουν τον Θεό που σώθηκαν, έχουν βαθιά πίστη στη θεϊκή πρόνοια και δεν απελπίζονται από την καταστροφή.
Με το διήγημά του ο συγγραφέας δεν συμμετέχει θρηνητικά και ανέλπιδα στη μεγάλη καταστροφή, παρηγορεί τους πλημμυροπαθείς, τους προσφέρει την ελπίδα ότι «ο στεναγμός των πενήτων» δεν πάει χαμένος «διά τους αγγέλους του Θεού».
«Ο έρωτας στα χιόνια»
Στο δεύτερο διήγημα ο μπάρμπα Γιαννιός, παλιός ναυτικός, έχει χηρέψει, έχει χάσει το παιδί του κι έχει με τις ασωτίες κατασπαταλήσει όλη την περιουσία του. Ο έρωτας για τη γειτόνισσά του νομίζει ότι θα τον βοηθήσει να λησμονήσει το παρελθόν με τις χαρές του και το παρόν με τα δεινά. Όμως εκείνη δεν ανταποκρίνεται και ο μπάρμπα Γιαννιός το ρίχνει στο κρασί. Μεθυσμένο, φτωχό, ανήμπορο και μόνο τον βρίσκει ο θάνατος μια χιονισμένη παραμονή πρωτοχρονιάς έξω από το σπίτι της γειτόνισσας. Το νεκρό σώμα καλύπτει το χιόνι «για να μη παρασταθεί γυμνός και τετραχηλισμένος (=ξέσκεπος) αυτός και η ζωή του και αι πράξεις του ενώπιον του Κριτού […]». Η λευκότητα του χιονιού τον εξαγνίζει και τον λυτρώνει.
«Τα πτερόεντα δώρα»
Το αρκετά σύντομο τρίτο κείμενο δεν μοιάζει τόσο ως διήγημα, όσο ως καταγγελτικό σχόλιο για τη συνηθισμένη πρωτοχρονιάτικη χαρτοπαιξία και κρασοκατάνυξη, για την εγωιστική, κενή πολυτέλεια, τη βαρυγκομιά και την αδιαφορία. Ο «θείος άγγελος» κατεβαίνει κρυφά από τον ουρανό και κάνει πέντε επισκέψεις (σε αρχοντικό μέγαρο, σε καλύβα φτωχού, σε πολυσύχναστη λέσχη, σε εκκλησία, σε δρόμους) για να παραδώσει στους ανθρώπους τα πρωτοχρονιάτικα δώρα του (ζωή, δύναμη, γαλήνη). Μη βρίσκοντας πουθενά άξιους παραλήπτες, επιστρέφει απαρηγότητος στον ουρανό, με ανεπίδοτα τα δώρα.
Τελικά, το κείμενο τούτο λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος των διηγημάτων της παράστασης. Τα δώρα του αγγέλου φαίνεται πως τα είχαν ήδη δεχθεί όσοι κινδύνεψαν από τη θεομηνία και γλύτωσαν («Το σπιτάκι στο λιβάδι»), όχι όμως ο μπάρμπα Γιαννιός, με τα πάθη του («Ο έρωτας στα χιόνια»).
Όταν τελειώσει η παράσταση, πέρα από την αισθητική απόλαυση, τα δεινά και τα πάθη των «ηρώων» του Παπαδιαμάντη οδηγούν κάθε σκεπτόμενο θεατή σε αναστοχασμό και δημιουργικό προβληματισμό.
