«Τα Ιστορικά Αρχεία δεν είναι πολυτέλεια»

Η ιστορία του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης (ΙΑΚ), που συμπλήρωσε το 2020 έναν αιώνα ζωής, μοιάζει με σενάριο κινηματογραφικής ταινίας. Η ύπαρξή του απειλήθηκε πολλές φορές. Αλλά τα αρχεία είχαν τους δικούς τους ήρωες που τα έσωζαν κάθε φορά: Άλλοτε από τους ξένους κατακτητές, όπως τότε που τα Αρχεία θάφτηκαν στο μοναστήρι της Ιεράς Μονής Ρουστίκων για να γλυτώσουν από τους ναζί, κι άλλοτε από την αδιαφορία της Πολιτείας κι όλων εμάς, όπως εκείνη την -ανεκδοτολογική αλλά και πέρα για πέρα αληθινή- διάσωση την τελευταία στιγμή των αρχείων των επαναστατών της Κρήτης του 1821, όταν τα αρχεία εντοπίστηκαν στη Βαρβάκειο Αγορά που είχαν δοθεί για να τυλιχθούν σαρδέλες.

Για αυτή τη συναρπαστική ιστορία αλλά και τις σημερινές προκλήσεις, οι «διαδρομές» μίλησαν με τον αρχειονόμο του ΙΑΚ Κωνσταντίνο Π. Φουρναράκη. Οδηγός μας για τη συνέντευξη αυτή αποτέλεσε η κυκλοφορία του βιβλίου του με τίτλο “Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Ενα πνευματικό Ίδρυμα – Εκατό χρόνια προσφοράς” (εκδ. Σύλλογος «Φίλοι του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης»), που αποτυπώνει με γλαφυρότητα τις περιπέτειες του Αρχείου μέσα στον χρόνο, αλλά και τις μεγάλες – και αναξιοποίητες δυστυχώς μέχρι σήμερα – δυνατότητες που έχει το ΙΑΚ.

Ποια είναι τα πρόσωπα – “φάροι” στην ιστορία του Αρχείου που σηματοδότησαν την πορεία του;

Η ύπαρξη του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης (ΙΑΚ) οφείλεται στην εμπνευσμένη πρωτοβουλία και τον τιτάνιο αγώνα ενός σπουδαίου Κρητικού ιστοριοδίφη, του Νικολάου Ι. Παπαδάκη (1870-1941). Ούτε η Κρητική Πολιτεία, ούτε στη συνέχεια το Ελληνικό Κράτος θεώρησαν αναγκαίο ένα Ιστορικό Αρχείο στην Κρήτη. Όταν ελάχιστοι ήταν σε θέση να καταλάβουν την αξία των ιστορικών αρχείων για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και την αναγκαιότητά τους για την ιστορική έρευνα, αυτός πάλεψε με την άρνηση και την αδιαφορία των τότε ελληνικών κυβερνήσεων και κατόρθωσε με την επιμονή, την εργατικότητα, την αυταπάρνησή του να πραγματοποιήσει το όραμά του, να κληροδοτήσει στις επόμενες γενιές των Κρητικών όχι απλώς ένα χώρο αποθήκευσης παλαιών αρχείων, αλλά ένα πνευματικό ίδρυμα μελέτης της κρητικής ιστορίας και του πολιτισμού.
Η δεύτερη μεγάλη μορφή του Αρχείου είναι ο Νικόλαος Β. Τωμαδάκης, ο οποίος διαδέχθηκε τον Παπαδάκη στη θέση του Διευθυντή του ΙΑΚ, και έπειτα, το 1950, εκλέχθηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Τωμαδάκης με την επιβλητική προσωπικότητα και τις γνώσεις του έδωσε νέα αίγλη και δύναμη στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Επί των ημερών του το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης μεταφέρθηκε από το Διευθυντήριο Μέγαρο (σήμερα Μέγαρο Αντιπεριφέρειας Χανίων) στο Παλαιό Τελωνείο, δίπλα στο Γιαλί Τζαμισί, ένα ιστορικό κτήριο που δυστυχώς γκρεμίστηκε. Το Παλαιό Τελωνείο κατά τύχη είχε γλιτώσει, αλλά με πολύ σοβαρές φθορές, από τους γερμανικούς βομβαρδισμούς. Ευτυχώς ο Τωμαδάκης είχε προνοήσει να μεταφέρει τα σημαντικότερα έγγραφα του Αρχείου στη Ιερά Μονή Ρουστίκων, όπου φυλάχτηκαν σε υπόγεια κρύπτη μέχρι το τέλος της Κατοχής. Οι δύο αυτοί σπουδαίοι κρητολόγοι και αρχειακοί έθεσαν τις βάσεις της δημιουργίας ενός σημαντικού Αρχείου, του δεύτερου σε σπουδαιότητα μετά τα ΓΑΚ.

Μέχρι σήμερα η Πολιτεία δεν δείχνει το απαραίτητο ενδιαφέρον για την ικανοποίηση ζωτικών αναγκών του Αρχείου. Είναι πολυτέλεια τα Αρχεία για μια χώρα;

Χρειάστηκαν από την ίδρυσή του είκοσι τρία ολόκληρα χρόνια μέχρι το ΙΑΚ να αναγνωριστεί ως δημόσια υπηρεσία και οι υπάλληλοί του να πληρώνονται από τον κρατικό ταμείο. Τα πρώτα χρόνια συντηρούταν από μια Επιτροπή Εράνων και από μια μικρή φορολογία που είχε επιβληθεί στο εξαγόμενο λάδι από το νομό Χανίων. Έπρεπε να περάσουν επίσης σαράντα χρόνια για να στεγαστεί το Αρχείο σε ιδιόκτητο κτήριο. Είμαστε ίσως η τελευταία χώρα στην Ευρώπη που απέκτησε εθνική αρχειακή Υπηρεσία το 1914. Μέχρι να ιδρυθούν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Αθήνα όμως πολλά αρχεία καταστράφηκαν ή πουλήθηκαν ως χαρτί. Ενδεικτικά αναφέρω ότι το αρχείο των επαναστατών της Κρήτης του 1821 βρέθηκε τυχαία από τον Βλαχογιάννη, το 1895, πάνω σε ένα βαρέλι από σαρδέλες στη Βαρβάκειο Αγορά. Μόνο προς το τέλος του 20ου αιώνα η Ελληνική Πολιτεία κατανόησε τον ρόλο των ιστορικών αρχείων και ίδρυσε, το 1991, αρχειακές υπηρεσίες στις πρωτεύουσες των νομών όλης της χώρας θεσπίζοντας παράλληλα το νομοθετικό πλαίσιο της λειτουργίας τους. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι τα συσσωρευμένα προβλήματα λύθηκαν την επόμενη μέρα. Όσον αφορά το ΙΑΚ, είναι πια κοινή διαπίστωση ότι επιδεικνύεται μια διαχρονική αδιαφορία από το Κράτος, αλλά και τους εκάστοτε τοπικούς πολιτικούς παράγοντες για να προβλήματα του. Είναι τελικά πολυτέλεια τα Ιστορικά Αρχεία για τη χώρα μας, μια χώρα με τόσο μεγάλη ιστορία; Και εγώ θέτω στον εαυτό μου το αυτό ερώτημα πολλές φορές. Πάντως σίγουρα δεν είναι μία από τις προτεραιότητές μας. Ίσως θεωρούμε (εσφαλμένα βέβαια) ότι η ιστορία, ο πολιτισμός και η παιδεία γενικότερα δεν προσφέρουν στην άνοδο της οικονομίας.

Ο ρόλος του Αρχείου είναι ή και θα μπορούσε να είναι και παιδαγωγικός;

Εκτός από την επισήμανση, επιλογή, ταξινόμηση, διατήρηση και διάθεση των ιστορικών τεκμηρίων στους ερευνητές, το Αρχείο οφείλει να συνδεθεί και με την εκπαίδευση, να μυήσει τους μαθητές στην αξιοποίηση του αρχειακού υλικού, στην αναζήτηση των πηγών της ιστορίας, στην παραγωγή της ιστορικής γνώσης. Είναι γνωστό εξάλλου ότι τα Αρχεία εποπτεύονται από το Υπουργείο Παιδείας. Δυστυχώς όμως το ΙΑΚ στερείται κατάλληλης υλικοτεχνικής υποδομής, από καθαρούς, άνετους και ασφαλείς χώρους για την διεξαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Αν το Αρχείο είχε λύσει το στεγαστικό του, θα μπορούσε φέτος να πραγματοποιήσει ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για την Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη, που θα περιλάμβανε έκθεση γραπτών πηγών και αντικειμένων από τις συλλογές του, εργαστήριο δημιουργικής ανάγνωσης- μελέτης ιστορικών πηγών, εργαστήριο ζωγραφικής με θέματα από την Επανάσταση, παιχνίδι ανακάλυψης κρυμμένου θησαυρού για την Επανάσταση κλπ. Ελπίζουμε ότι στο εγγύς μέλλον το ΙΑΚ θα έχει τη δυνατότητα να οργανώσει εκπαιδευτικά προγράμματα, να γίνει δηλαδή μια εστία ιστορικής έρευνας, διερευνητικής μάθησης, κριτικής σκέψης και συνεργασίας για την ανακάλυψη της ιστορικής αλήθειας.

Αναφέρεται στο βιβλίο ότι η καρδιά των Αρχείων χτυπούσε διαχρονικά σε κτήρια που βρίσκονταν στον λόφο Καστέλλι. Πώς βλέπετε την πρόταση για μεταφορά του ΙΑΚ στα κτήρια του Πολυτεχνείου Κρήτης;

Ο λόφος Καστέλλι ήταν από τη μινωική μέχρι τη νεώτερη εποχή το διοικητικό κέντρο των Χανίων. Ισχυρά τείχη προστάτευαν τον Κυβερνήτη της πόλης και τους Άρχοντες στο λόφο Καστέλλι. Δίπλα λοιπόν στο Μινωικό Ανάκτορο, στο Διοικητήριο του Ηγεμόνα ή του Νομάρχη, στο κονάκι του Πασά υπήρχε και το κτήριο του Αρχείου. Η λέξη αρχείο, προέρχεται από το ρήμα άρχω (κυβερνώ) και αρχείον στα αρχαία σήμαινε τον τόπο όπου συγκεντρώνονταν οι Αρχές της πόλης.
Η προοπτική να αποδοθούν τα κτήρια του Πολυτεχνείου, που υπάρχουν στην κορυφή του λόφου, για κοινωφελείς χρήσεις συνάδει με την επιθυμία του συνόλου σχεδόν της χανιώτικης κοινωνίας. Το πολυδύναμο και πολύμορφο Κέντρο Πολιτισμού των Χανίων που μπορεί να δημιουργηθεί στα κτήρια του Πολυτεχνείου θα περιλαμβάνει μουσεία, αίθουσα συνεδρίων, βιβλιοθήκη, αρχείο, αναψυκτήριο. Θα ήταν ιδανικό σε ένα μέρος των κτηρίων αυτών να βρει στέγη και το ΙΑΚ, για να εκθέσει τα ιστορικά και λαογραφικά κειμήλια, να διαφυλάξει σε κατάλληλες συνθήκες τα υπάρχοντα αρχεία, να εξασφαλίσει χώρους για την εισαγωγή νέων αρχείων και αίθουσες για διεξαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων.

Συμπληρώνοντας έναν αιώνα λειτουργίας, ποιες πιστεύετε ότι θα πρέπει να είναι οι προτεραιότητες του ΙΑΚ από εδώ και πέρα;

Το Αρχείο θα πρέπει να παρακολουθεί τις ραγδαίες εξελίξεις τις ψηφιακής εποχής. Από το 2008 το ΙΑΚ ξεκίνησε την ψηφιοποίηση χιλιάδων τεκμηρίων και τη διάθεσή τους στον παγκόσμιο ιστό. Όμως από μόνη της η ψηφιοποίηση δεν αποτελεί πανάκεια για την επιβίωση ενός Αρχείου. Θα πρέπει το ΙΑΚ να ανοιχτεί περισσότερο στην κοινωνία, με ποικίλες δράσεις που θα το κάνουν εστία Πολιτισμού και ερευνητικό κέντρο της Ιστορίας. Η εποχή των αρχειοφυλακείων έχει παρέλθει. Αν στα επόμενα χρόνια το ΙΑΚ μεταβληθεί σε έναν αποθηκευτικό χώρο παλαιών εγγράφων, αν δεν εμπλουτιστεί με νέα αρχεία, αν δεν αναλάβει εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δράσεις, νομίζω ότι δεν έχει πολλές προοπτικές επιβίωσης. Θα πρέπει επίσης να του δοθεί η δυνατότητα να παρουσιάσει σε κατάλληλες αίθουσες και με μουσειολογική μελέτη τις ιδιαίτερα αξιόλογες ιστορικές και λαογραφικές του συλλογές. Έτσι το ΙΑΚ θα γίνει πόλος έλξης για χιλιάδες επισκέπτες των Χανίων. Για να να πραγματοποιηθούν όμως όλα αυτά, πρέπει πρώτα απ’ όλα να βρεθεί λύση στο στεγαστικό πρόβλημα. Ας πάρουμε παράδειγμα τα Αρχεία της Σάμου, της Μακεδονίας, της Μεσσηνίας, της Λακωνίας, των Κυκλάδων και άλλα τα οποία στεγάστηκαν, κατά τα τελευταία χρόνια, σε περικαλλή και ευρύχωρα κτήρια.