Τα καλύτερα κόμικς: Κλασσικά εικονογραφημένα

Τέχνη ανήσυχη, τα κόμικς θεωρούνται ως η ένατη των καλών τεχνών, η πιο πρόσφατη και εντυπωσιακή, γέννημα – θρέμμα του 20ού αιώνα. Αν και στην αρχή η τέχνη αυτή προκάλεσε αντιδράσεις, κατηγορήθηκε και αρκετές φορές διώχθηκε -χρησιμοποιήθηκε συχνά ως μέσον κοινωνικής και πολιτικής προπαγάνδας- σιγά – σιγά αποκαταστάθηκε κι απέκτησε θεωρητική υποστήριξη και έδρα στη Σορβόννη!
Tα “ΚΟΜΙΚΣ” ξεκίνησαν τον 19ο αιώνα ως κωμικά σκίτσα που δημοσιεύονταν στα Κυριακάτικα παραρτήματα των Αμερικανικών εφημερίδων. Εδειχναν χονδροειδείς φάτσες, αστεία σχεδιασμένες, που άρεσαν πολύ στον κόσμο. Από μεμονωμένα σκίτσα με λιγόλογες λεζάντες, έγιναν αργότερα κανονικές επιφυλλίδες και πέρασαν από τα Κυριακάτικα παραρτήματα, στα καθημερινά φύλλα, αναπαριστώντας, σε συνέχειες, ολόκληρες ιστορίες. Από το 1930, ο μοναδικός ήρωας αντικαταστάθηκε με διάφορα πρόσωπα που ήταν απαραίτητα για να δοθεί μία πλήρης ιστορία περιπετειών ή κατορθωμάτων. Η μεγάλη ώθηση στην κυκλοφορία των ΚΟΜΙΚΣ δόθηκε στα 1938 με την εμφάνιση του Σούπερ μαν.
Στα 1943 ο Σύνδεσμος Παιδικής Προστασίας των Η.Π.Α. προκειμένου να καταπιαστεί με τις συνέπειες της καθημερινώς αυξανόμενης κυκλοφορίας των “ΚΟΜΙΚΣ” τα κατέταξε σε 10 κατηγορίες: 1. Περιπετειώδη, 2. Φανταστικά, 3. Αστυνομικά, 4. Αληθινές Ιστορίες, 5. Βιογραφικά, 6. Μίκυ Μάους, 7. Χιουμοριστικά, 8. Πολεμικά, 9. Αισθηματικά, 10. Κλασσικά. Η εξήγηση της δημοτικότητας ανάμεσα στα παιδιά είναι ότι με την απλή γλώσσα και τα παραστατικά σκίτσα κατανοούνται εύκολα και ικανοποιούν κατά τον καλύτερο τρόπο τη φυσική τους κλίση για περιπέτειες, ηρωισμούς και δράση. Στους μεγάλους, που τα διαβάζουν επίσης άπληστα, προσφέρουν ένα αίσθημα φυγής από τον ασθμαίνοντα ρυθμό της εναγώνιας σύγχρονης ζωής και ξεκουράζουν με το ξάφνιασμα των απροσδόκητων σκηνών, την πρωτοτυπία των θεμάτων και τα ποικίλα ευρήματα. Λέγεται ότι και μεγάλοι πολιτικοί, στρατιωτικοί, επιχειρηματίες και επιστήμονες είναι φανατικοί φίλοι των “ΚΟΜΙΚΣ”.
Τα “ΚΟΜΙΚΣ” με την τεράστια κυκλοφορία τους ήταν φυσικό να ασκήσουν ανάλογη επίδραση σ’ όλους τους τομείς. Οι στρατιωτικοί τα χρησιμοποίησαν ευρύτατα κατά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο ως προπαγανδιστικό μέσο, οι αρμόδιες Εκπαιδευτικές Οργανώσεις τα βρήκαν ως τα καλύτερα εξωσχολικά βιβλία όταν αναφέρονταν σε θέματα ιστορίας, φυσικής και λογοτεχνίας. Τα κατηχητικά σχολεία χρησιμοποίησαν σε πλατιά κλίμακα “ΚΟΜΙΚΣ” με ιστορίες της Βίβλου. Πάντως η μεγάλη κυκλοφορία ανήκει σε εκείνα με τις συναρπαστικές φανταστικές ιστορίες. Αλλά τι σημαίνει ο τίτλος “ΚΟΜΙΚΣ” και γιατί δεν μεταχειριστήκαμε τον ελληνικό όρο “ΚΟΜΙΚΑ”; Η απάντηση είναι ότι η κυριολεξία δεν συμβαδίζει με το περιεχόμενο που πήρε η λέξη κατά την εξέλιξη του είδους αυτού των εκδόσεων. Με τον όρο “ΚΟΜΙΚΣ” χαρακτηρίζουμε σήμερα έντυπα που, ανάμεσα από μία σειρά στενά συνδεδεμένων εικόνων και περιεκτικά κείμενα με διαλόγους, αποδίδουν, κατά τρόπο ζωντανό, ιστορίες δράσεως. Είναι κάτι ανάμεσα βιβλίου – κινηματογράφου – ραδιοφωνικού σκετς, που δεν αποδίδεται παρά μόνο με τον διεθνή, άλλωστε, όρο “ΚΟΜΙΚΣ”.
«…Τα βιβλία τούτα όχι μόνον δεν είναι επιβλαβή, αλλά είναι μορφωτικά και ωφέλιμα εις την ημετέραν νεολαίαν…». Με τη φράση αυτή γνωμοδοτούσε ο γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας Ε. Παπανούτσος στο με αριθμό πρωτ. 94651 έγγραφό του την 24/11/1950 για τα ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ, τα οποία γαλούχησαν γενιές και γενιές, εισήχθησαν στη χώρα μας από τον εκδοτικό οίκο “ΑΤΛΑΝΤΙΣ” των αδελφών Πεχλιβανίδη. Με στρατηγείο το βιβλιοπωλείο “Ατλαντίς” στο μονώροφο κτίσμα της Κοραή 8, οι αδελφοί Πεχλιβανίδη πέτυχαν να εισάγουν στην Ελλάδα όλη την κλασσική παιδική και εφηβική λογοτεχνία συνεργαζόμενοι με αμερικανικούς, κυρίως, οίκους. Ετσι την 1η Μαρτίου του 1951 κυκλοφόρησε το α’ τεύχος της σειράς ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ, “ΟΙ ΑΘΛΙΟΙ” του Βίκτωρος Ουγκώ. Εν είδει μανιφέστου στο εσώφυλλο του τεύχους αυτού, γράφει ο Ελληνας εκδότης Μ. Πεχλιβανίδης: «…Η έκδοση των ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ… σε όλα τα μέρη του κόσμου περιόρισε το ανούσιο, ρηχό και βλαβερό έντυπο, το εγκληματικό, το πορνογραφικό, το γκανγκστερικό. Και από τη σημαντική αυτή πλευρά, έχουν υποχρέωση οι γονείς να συνιστούν στα παιδιά τους τα “ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ”, αφού έτσι τα αναπτύσσουν πνευματικώς και τα προστατεύουν ψυχικώς…».
Η σειρά αυτών των ΚΟΜΙΚΣ πρωτοεκδόθηκε από τον νεοϋορκέζικο οίκο GILBERTON Co, του εμπνευστού της Αλμπερτ Κάντερ, το 1941 στις Η.Π.Α. Εκεί δεν γνώρισε τόση επιτυχία όσο στην Ευρώπη. Ο Αλμπερτ Κάντερ με τα “CLASSICS ILLUSTRATED” θέλησε να δώσει μία επαναστατική “απάντηση” στα “ευτελή” αναγνώσματα για παιδιά και εφήβους. Δυστυχώς το ανερχόμενο πνεύμα της εμπορευματοποίησης εμπόδισε την επιτυχία των ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ στις Η.Π.Α. Στην Ευρώπη όμως, την κοιτίδα του έτσι ονομαζόμενου δυτικού πολιτισμού, η σειρά αυτή γνώρισε τεράστια επιτυχία. Από τη Νορβηγία μέχρι την Ελλάδα κυκλοφόρησε σε χιλιάδες αντίτυπα δίνοντας στο κοινό την πλοκή των γιγάντων της παγκόσμιας λογοτεχνίας μέσα από εικονογραφημένες διασκευές. Η ευφυής πρωτοτυπία των ελληνικών “ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ” ήταν ότι πέρα από τους μεταφρασμένους τίτλους εξέδωσαν πολλούς νέους τίτλους από την ελληνική μυθολογία, τη “βυζαντινή” ιστορία και την ελληνική Επανάσταση (όλα με την άδεια του Α. Κάντερ). Ο Μποστ σχεδίασε τον “Κωνσταντίνο Παλαιολόγο” και πολλά περισσότερα ο Κώστας Γραμματόπουλος, ο Βασίλης Ζήσης, ο Τάκης Κατσουλίδης, ο Γιάννης Δραγώνας και πολλοί ακόμη που τα σχέδιά τους έντυσαν με λόγο οι Βασίλης Ρώτας, Γεωργία Δεληγιάννη – Αναστασιάδη, Σοφία Παπαδάκη κ.ά.
Βέβαια στο εισηγμένο τμήμα της σειράς, ο αρχαίος κόσμος αντιπροσωπευόταν με ελάχιστους μόνο τίτλους όπως: ΙΛΙΑΣ (αμερικαν. έκδ. αριθμ. 77), ΟΔΥΣΣΕΙΑ (αριθμ. αμερικ. έκδ. 81), ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΙΑΣ, ΙΟΥΛΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡ, ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ, κ.λπ.
Μερικοί μάλιστα τίτλοι δεν εισήχθησαν στην ελληνική σειρά όπως “Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ”, αλλά και πέραν του αρχαίου κόσμου, ενώ είχαν προαγγελθεί, όπως ο ΦΡΑΝΚΕΝΣΤΑΪΝ ή Η ΑΠΑΓΩΓΗ.
Σε μία χώρα που η αισθητική της εκδηλωνόταν βάναυσα με την κατεδάφιση των νεοκλασσικών κτισμάτων και τη διάδοση της φορμάικα ως βασικού υλικού στα έπιπλα, τα ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ μετέδιδαν στις ανυποψίαστες για τα μυστικά του χρώματος νεανικές ψυχές και άλλες σπουδαίες συνταγές!
Δεν είναι υπερβολή ότι οι πιο ευαίσθητοι της γενιάς μου γνώρισαν τις αξίες των χρωμάτων από δύο βασικές πηγές: τους χρωματιστούς γυάλινους (ή πορσελάνινους) βόλους και τα ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ. Και κάτι ακόμα. Οπως τα ΚΛΑΣΣΙΚΑ προλείαναν το έδαφος για την αυθεντική λογοτεχνία, με ανάλογο τρόπο καλλιέργησαν στο εφηβικό και παιδικό κοινό τους, το ενδιαφέρον για τον κινηματογράφο. Στον βαθμό που αυτά τα όψιμα αμερικανικά κόμικς ενσωμάτωναν όλες τις γνωστές τεχνικές, γκρο πλαν, πανοραμικό, υποκειμενικό πλάνο κ.λπ., εξοικείωναν τον αναγνώστη τους με έναν διαφορετικό αφηγηματικό τρόπο.
Βεβαίως οι εικόνες των ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ δεν γυάλιζαν (στην α’ έκδοση), το χαρτί ήταν πολτού, το τύπωμα στο εργοστάσιο Γραφικών Τεχνών του Πεχλιβανίδη και ΣΙΑ, ήταν λιθογραφικό. Μόλις στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και μόνο τα εξώφυλλα άρχισαν να τυπώνονται σε χαρτί ιλουστρασιόν. Τα χρώματα τότε έγιναν για πρώτη φορά εκτυφλωτικά -ΤΑ ΚΛΑΣΣΙΚΑ πρόβαλαν κάθε δεύτερη Τρίτη αναρτημένα στο περίπτερο- φωτισμένα από το ελληνικό φως που δεν σκίαζε ακόμη κανένα νέφος.
Το πρώτο μου κλασσικό ήταν “ΟΙ ΕΡΓΑΤΑΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ” του Β. ΟΥΓΚΩ, αγορασμένο από το περίπτερο της Αγοράς, τέλος του 1967. Ακολούθησαν άλλα παλαιότερων εκδόσεων από τα βιβλιοπωλεία Πετράκη και Βολάνη!
Ο Σκοτ, ο Σαίξπηρ, ο Ντίκενς, ο Δουμάς, ο Μέλβιλ, ο Σούιφτ, η Μπροντέ, ο Βερν, ο Πόε, ανήκαν -ίσα μεταξύ ίσων- σε ένα μυθικό Πάνθεο έξω από τον χρόνο. Ποτέ δεν αναρωτηθήκαμε για την εποχή τους, το ύφος τους, τα οράματά τους. Μας έφτανε ότι όλοι τους συνιστούσαν μία και μόνη, αρραγή αξία. Από εικόνα σε εικόνα κι από Κλασσικό σε Κλασσικό συμπληρωνόταν μέσω των -σχεδόν πανομοιότυπων- εικονογραφήσεων, μια μεγαλειώδης, ιστορία ανθρώπινων πράξεων όπου όλα τα επιμέρους επεισόδια είχαν κοινό παρονομαστή: μία σεβαστή ιεραρχία των γενικώς παραδεκτών αξιών.
Αυτή η εικονογραφημένη ιστορία, στην οποία επανερχόμασταν κατά περιόδους, αποτελούσε την κρυφή Βίβλο της ανδροσύνης, του κόσμου των μεγάλων, της ιστορίας τους. Αυτοί εκεί μας είχαν παραδώσει αυτές τις εικόνες ως μαρτυρία ενός κόσμου που θα γνωρίζαμε απαρεγκλίτως κατά την άνδρωσή μας, όταν θα κολυμπούσαμε κι εμείς τόσο στη δική τους ακατανόητη ζωή όσο και στα πρωτότυπα κείμενά τους, εξίσου γοητευτικά και τα δύο εμπρός στα ανυπόμονα και ανύποπτα παιδικά ή εφηβικά μας μάτια.
Ο κόσμος των ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ, μας δίδαξε την τρομακτική κανονικότητα της ζωής μέσα από περιπέτειες, δράματα και τραγικά -συνήθως- επεισόδια που επιμόνως αναπαριστούσαν την απόκλιση από την κανονικότητα. Εκείνη τη μακρινή εποχή της άνθησης των ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ, εποχή των δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, οι επιλογές δεν ήταν πολλές.
Οι άνθρωποι ζούσαν μία εκ των πραγμάτων δωρική εποχή που έμοιαζε αισθητά με φιλμ νουάρ. Στην τεχνικολόρ Αμερική ή στην Αγγλία τα ΚΛΑΣΣΙΚΑ δεν γνώρισαν την εδώ επιτυχία. Ανάμεσα στον Κάπτεν Αμέρικα, τον Σούπερ μαν και τα παντοειδή διαστημικά νευρόσπαστα με τη βεβαιωμένη φήμη, τα ΚΛΑΣΣΙΚΑ φάνταζαν όπως ακριβώς φαντάζει η αυθεντική λογοτεχνία δίπλα στη διασκεδαστική: χάνει πάντα στις εντυπώσεις!