Τα ναρκωτικά

Είναι φυσικές ή τεχνητές ουσίες που, δρώντας στο κεντρικό νευ­ρικό σύστηµα, επηρεάζουν τη σωµατική, την ψυχική, τη συναισθηµα­τική και τη συνειδησιακή κατάσταση και συµπεριφορά του ανθρώπου. Η χρήση τους είναι παλιά υπόθεση, αλλά σήµερα ξεκινά σε νεαρή ηλικία, ανεξάρτητα από κοινωνική τάξη ή φύλο, µέσα από µια ψυχο- κοινωνική ιδεολογία που λειτουργεί ως πλαίσιο αιτιολόγησης της.

Με τη συνεχή χρήση το άτοµο συνηθίζει (εθισµός), δεσµεύεται, εξουσιάζεται (εξάρτηση), επιδίδεται σ’ ένα ανελέητο κυνήγι εξασφά­λισης της δόσης του (τοξικοµανία), περιθωριοποιείται, ξεκόβει από τον κοινωνικό του περίγυρο, φθείρεται σωµατικά και ψυχικά και συ­χνά οδηγείται στην αυτοκτονία ή στο θάνατο. Η ψυχο-σωµατική εξάρ­τηση από τις εθιστικές αυτές ουσίες είναι τόσο ισχυρή, που αφαιρεί από τους χρήστες τη θέληση να ζητήσουν θεραπευτική βοήθεια για να σωθούν. Νευρική υπερευαισθησία, επιθετικότητα, άσκοπη και άλογη οµιλητικότητα, διάσπαση προσοχής, περιορισµός της µνήµης, νωθρό­τητα, ψυχολογική κατάπτωση κ.ά. είναι µερικές από τις σοβαρές συνέπειες τους. Σε περίπτωση που το ναρκωτικό «λείπει» από τον οργανισµό, εµφανίζονται πολύ δυσάρεστα συµπτώµατα, όπως σύνδροµο στέρη­σης, τρεµούλα, ζάλη, ρίγος, εξάντληση, ανορεξία, αϋπνία, λιποθυµία, εµετός κ.ά.

Η χρήση και η διάδοσή τους στον τόπο µας έχει λάβει σοβαρές διαστάσεις και απειλεί να αποδυναµώσει τη µαχητικότη­τα και την ενεργητικότητα του νεανικού, κυρίως, πληθυσµού. Στη χώρα µας χρησιµοποιείται, από τα µεν «ήπια» ναρκωτικά, η ινδική κάναβη και από τα βαρύτερα η ηρωίνη και η κοκαΐνη. Η ινδική κάναβη είναι το φυτό που παράγει το χασίς και τη µαριχουάνα. Το χασίς εξάγεται από τις φούντες του, ενώ η µαριχουάνα από τα ξερά του φύλλα. Η ηρωίνη, σε µορφή λευκής σκόνης, είναι σύνθετο οπιούχο παρασκεύασµα, που µοιάζει µε µορφίνη και λαµβάνεται από τη µύτη, ή ακόµα και µε υποδόρια ή ενδοφλέβια ένεση. Η κοκαΐνη προέρχεται από τα φύλλα του φυτού κόκα, είναι και αυτή σε µορφή σκόνης και λαµβάνεται από τη µύτη ή µε ένεση.

Για τις αιτίες της χρήσης και της εντυπωσιακής διάδοσής τους, υπάρχουν πολλές απόψεις. ‘Όλες όµως συνδέονται µε την ψυχολογία του νέου ανθρώπου, καθώς και µε τις ειδικότερες κοινωνικές συνθήκες που ευνοούν την εξάπλωσή τους. Μια κατηγορία απόψεων συνδέει την αιτία του προβλήµατος µε τη φύση του καπιταλιστικού συστήµατος, που υποβάλλει τους εξαρτηµένους λαούς στη χρήση των εθιστικών ουσιών, για να διαιωνίζει την κυριαρχία του. Σύµφωνα µε την άποψη αυτή, βασική αιτία του προβλήµατος θεωρούνται τα κοινωνικά αδιέ­ξοδα στα οποία πιστεύουν ότι οδηγεί ο καπιταλισµός, όπως είναι ο τρόπος ζωής, η ανεργία, η αλλοτριωτική φύση της εργασίας κ.ά.

Μια άλλη οµάδα απόψεων ερµηνεύει την εξάπλωση των ναρκωτι­κών µε βάση τη σύγχυση και τη διάβρωση των δοµών, των θεσµών και των αξιών. Οι απόψεις αυτές κινούνται σε δύο επίπεδα. Σύµφωνα µε το πρώτο, θεωρείται ως αιτία της διάδοσης τους η φθορά των αξιών εκεί­νων οι οποίες αµφισβητούν τις υπάρχουσες δοµές του κοινωνικού κατεστηµένου και σύµφωνα µε το άλλο επίπεδο, το συντηρητικότερο, θεωρείται ως αιτία η διάβρωση των στέρεων θεσµών µε αποτέλεσµα να κλονίζονται τα θεµέλια του κοινωνικού συστήµατος: η οικογένεια, το κράτος, το (αυταρχικό) σχολείο, η θρησκεία κ.ά. Υπάρχει εξάλλου και µια κατηγορία απόψεων που εκπορεύονται από διάφορες ανατολικές θρησκείες οι οποίες τοποθετούν το πρόβληµα σε µεταφυσικές διαστάσεις.

Ωστόσο, παράγοντες που θεωρούµε ότι ευνοούν τη χρήση και εξάπλωση των ναρκωτικών είναι:

Η οικογένεια, που, µέσα στις σηµερινές κοινωνικο-οικονοµικές συνθήκες, έχει χάσει την παραδοσιακή της συνεκτικότητα και την αλληλοσύνδεση των µελών της. Συχνά διαλυµένη, δεν προσφέρει στο παιδί ασφάλεια, αλλά ούτε και προλαβαίνει να προσαρµοστεί στις ραγδαίες κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις, µε αποτέλεσµα τις περισσότερες φορές να εµφανίζεται το λεγόµενο χάσµα γενεών ανά­µεσα στα µέλη της.

Το ψυχολογικό κλίµα της εφηβείας, που χαρακτηρίζεται από ανα­σφάλεια, ανάγκη για επιβεβαίωση του εγώ, αναζήτηση της ταυτό­τητας, ανάγκη για αυτονοµία, συγκρούσεις µε τον κοινωνικό περί­γυρο, αµφισβήτηση κ.ά. Το κλίµα αυτό κάνει το νέο να δέχεται εύκολα τις προσφορές εκείνες που πιστεύει ότι θα τον οδηγήσουν µακριά από τη σκληρή και οδυνηρή πολλές φορές πραγµατικότητα της ζωής.

Η ανασφάλεια και η ανταγωνιστικότητα για το επαγγελµατικό µέλ­λον, σε όλους τους τοµείς της ζωής, αναγκάζει το νέο, για να εξασφαλίσει µια θέση σε έναν κόσµο άνι­σων ευκαιριών, να βρίσκεται σε διαρκή ένταση και ετοιµότητα. Συνέ­πεια είναι η έλλειψη εναλλακτικών επιλογών, προοπτικών και κα­τευθύνσεων και η διάψευση των προσδοκιών του, το άγχος, η απο­γοήτευση και συχνά οι ενοχές για τον αδικαίωτο αγώνα του.

Η οµάδα των συνοµηλίκων, µε την επιρροή της, τα δικά της αυθύ­παρκτα πρότυπα, επιβάλλει συχνά στους νέους που θέλουν να γί­νουν µέλη της, τη χρήση ναρκωτικών, η οποία αποτελεί ένδειξη προσαρµογής στα ιδανικά της οµάδας -παρέας.

Το εκπαιδευτικό σύστηµα µε τον αυταρχικό, ανταγωνιστικό και βαθµοθηρικό χαρακτήρα του, όντας αποκοµµένο από τη φύση, την κοι­νωνία και την παραγωγή, δεν ενδιαφέρεται για τη διαµόρφωση υπεύθυνων, ελεύθερων, συνειδητών και δηµιουργικών πολιτών, δι­αιωνίζοντας έτσι κάποιες αξίες και πρότυπα, που έχουν ξεπεραστεί από τις κοινωνικο- πολιτικές εξελίξεις. Η επικράτηση συντηρητι­κών, άκαµπτων ιδεολογηµάτων στο σχολικό σύστηµα, προκαλεί, συνήθως, αντίδραση, επιθετικότητα, ακόµη και εκδηλώσεις βίας και µια γενικότερη αντιπαράθεση σε κάθε επίπεδο και µορφή εξουσίας, που -κατά τους νέους- απειλεί την προσωπικότητα και την αυτονοµία τους.

Ο τρόπος ψυχαγωγίας και ο ελεύθερος χρόνος είναι αρκετά περιο­ρισµένος στους νέους, γιατί ο αγώνας του ανταγωνισµού και η προετοιµασία για την επαγγελµατική ζωή δεν αφήνουν περιθώρια για διασκέδαση. Συχνά, ο ελαχιστότατος ελεύθερος χρόνος τους σπα­ταλείται ανώφελα, σε ανιαρή ψυχαγωγία, που δεν ικανοποιεί τις κλίσεις, τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά τους. Στα απρόσωπα αστικά ή επαρχιακά κέντρα, υπάρχει σαν µόνιµη ψυχαγωγία ο µο­νόδροµος της τηλεόρασης, του γηπέδου, του porno, της cafeteria ή το «µηχανάκι». Αυτή η σταθερή εξάντληση του ελάχιστου χρόνου τους, τους προκαλεί κορεσµό, ανία, πλήξη, αµη­χανία και απογοήτευση. Μέσα σ’ ένα τέτοιο κλίµα, είναι σίγουρο ότι ο νέος θα αναζητήσει νέες συγκινήσεις µε την ψευδαίσθηση ότι θα γλιτώσει από την αλλοτρίωση και την αποξένωση.

Είναι γι’ αυτό αυτονόητο ότι ειδικά προγράµµατα ψυχο-κοινωνικής πρόληψης, παρέµβασης και αγωγής µπορούν να κάνουν τους νέ­ους ικανούς να αυτο-προστατευτούν από τους οικογενειακούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες που ευνοούν την εξάρτηση τους από τα ναρκωτικά. Τέτοια προγράµµατα αγωγής υγείας µπορούν να βοηθήσουν τους νέους να µελετήσουν, να διερευνήσουν, να αναλύσουν και να αξιολογήσουν τους παράγοντες που ενέχονται στο φαινόµενο της εξάρτησής τους από τα ναρκωτικά. Παράλληλα, θα κάνουν τους νέους ικανούς να γνωρίσουν τον εαυτό τους, να αποκτήσουν αυτοεκτίµηση, ευχέρεια στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, έλεγχο στα συναισθήµατά τους, θέτοντας στόχους στη ζωή και αξιολογώντας τις αιτίες των επι­τυχιών, αλλά και των αποτυχιών τους.

Σήµερα η τοξικοµανία αντιµετωπίζεται ως σύνθετο κοινωνικό πρό­βληµα που δεν µπορεί να λυθεί µόνο µε στενά διοικητικά ή νοµοθετικά µέτρα. Γι’ αυτό και έχουν ιδρυθεί κέντρα ψυχοσωµατικής απεξάρτησης στο νοσοκοµείο Νταού Πεντέλης, συµβουλευτικοί σταθµοί στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη και θεραπευτικές κοινότητες όπως αυτή της Σίνδου στη Θεσσαλονίκη. Οι θεραπευτικοί αυτοί σταθµοί ενδιαφέ­ρονται όχι µόνο για την αποτοξίνωση και απεξάρτηση των τοξικοµανών, αλλά και για την κοινωνική επανένταξή τους στην τρέχουσα κοινωνική ζωή, µέσα από εργασιακές, παραγωγικές και εκπαιδευτικές διαδικασίες. Ακόµα, προσφέρουν πληροφόρηση γύρω από τα προβλή­µατα των νέων, γεγονός που κάνει αποτελεσµατικότερη τη διαδικασία της πρόληψης.

Είναι φανερό ότι οι θεραπευτικοί αυτοί σταθµοί, οι κοινότητες και τα κέντρα για τους νέους, προσεγγίζουν τους στόχους τους µε την προσφορά εναλλακτικών µοντέλων ζωής που πραγµατώνονται κυρίως µέσα από το δικαίωµα των νέων για εργασία, µόρφωση, αθλητισµό, ψυχαγωγία και κοινωνική συµµετοχή. Γι’ αυτό, παράλληλα µε την πολιτεία, διάφορες κοινωνικές οργανώσεις, εκπαιδευτικοί και υγειο­νοµικοί φορείς, γονείς, εργαζόµενοι στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης και εθελοντές πολίτες, οφείλουν να ενηµερωθούν χωρίς αφορισµούς, ηθικολογίες και προκαταλήψεις, για να συντονιστούν και να ενεργοποιη­θούν για την αντιµετώπιση της σύγχρονης αυτής µάστιγας που απειλεί το πολύτιµο νεανικό τµήµα του πληθυσµού µας.

Ωστόσο, ο Τύπος δεν πρέπει µε εντυπωσιακές, κραυγαλέες και µελοδραµατικές αναλύσεις να προκαλεί σύγχυση, ερεθισµό και πανι­κό στο αναγνωστικό του κοινό. Ακόµα η σκληρή τάση ή τα κηρύγµα­τα των γονέων και των εκπαιδευτικών, όχι µόνο δεν βοηθούν, αλλά αποµονώνουν τον νέο στον εαυτό του, σπρώχνοντάς τον σε βαρύτερες καταστάσεις. Εκείνο λοιπόν που µπορούµε να κάνουµε, είναι να ενθαρρύνουµε την υπεύθυνη συµµετοχή, σε κάθε συλλογική δραστηριότητα, µέσα από φορείς, θεσµούς ή συλλόγους. ∆ιότι ο προβληµατισµός, η λήψη αποφάσεων, η δυνατότητα επιλογών και η διαµαρτυρία, ακόµα, είναι συστατικά της δηµιουργικότητας που αποτρέπουν τους νέους από ανιαρές, πληκτικές και χωρίς ενδιαφέροντα καταστάσεις, οι οποίες ευνοούν τη χρήση και τη διάδοση των ναρκω­τικών. Ταυτόχρονα, οι συµµετοχικές αυτές ενεργητικές διαδικασίες και πρωτοβουλίες, προωθούν δηµιουργικά τις ανθρώπινες σχέσεις, ανεβάζοντας αισθητά το επίπεδο της προσωπικότητας τους.

^{*O Αρτέµης Αθανασάκης είναι καθηγητής}

^{Φυσικών & Περιβαλλοντικών Επιστηµών}

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αθανασάκης Α., Περιβάλλον – Αγωγή και Εκπαίδευση. LIBERAL BOOKS, Αθήνα 2005.

2. Αθανασάκης Α., Περιβαλλοντική Ψυχολογία και Εκπαίδευση. ΧΡ. ∆ΑΡ∆ΑΝΟΣ, Αθήνα 2015.

3. ΚΕΜΕΤΕ – ΟΛΜΕ, Αγωγή και Προαγωγή Υγείας. Αθήνα 2005.

4. Mayall B., Health and Social order. London 2004.

5. Mc Leroy K., et al. An ecological prospective on health promotion. HEALTH EDUCATION quarterly, 15, 2000.

6. W.H.O., Health Education and Schools. Paris 2003.