Τα Νεώρια των Χανίων

Κατά τη διάρκεια της ενετικής κατοχής (1204 – 1669) η ανάγκη για πλησιέστερη παρουσία του βενετσιάνικου στόλου στην Κρήτη υποχρέωσε τη Βενετία να κατασκευάσει Νεώρια (arsenali), στα οποία επισκευάζονταν τα πλοία κατά τη διάρκεια του χειμώνα.
Ηδη από το 1467 δόθηκε από τη Βενετία η διαταγή για κατασκευή ενός αριθμού νεωρίων, ανά δύο για τις πόλεις Χανιά και Ρέθυμνο. Τα δύο πρώτα νεώρια στα Χανιά ολοκληρώθηκαν μόλις στα 1526.
Το 1593 έχουν κατασκευαστεί ήδη τα 16 νεώρια, που χρειάζονταν όμως επισκευή. Το 1599 ολοκληρώνεται το νότιο συγκρότημα με την κατασκευή και του 17 νεωρίου.
Το 1607, παράλληλα με την επέκταση του βορειοανατολικού προμαχώνα, αρχίζει η κατασκευή στο μυχό του λιμανιού προς τα ανατολικά πέντε ακόμη νεωρίων, τα οποία είναι γνωστά ως νεώρια του Moro, από το όνομα του Γενικού Προβλεπτή που το πρότεινε.
Από αυτά ολοκληρώθηκαν τα δυο και κατασκευάστηκαν οι τοίχοι, μέχρι την αρχή της καμάρας του τρίτου. Αργότερα, το τρίτο αυτό νεώριο στεγάστηκε με απλή κεραμοσκεπή, η οποία κατέρρευσε από του βομβαρδισμούς του 1941.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η έλλειψη συντήρησης του λιμανιού και η υποβάθμιση του ρόλου του συντέλεσαν ώστε να εγκαταλειφθεί η αρχική χρήση των νεωρίων και να μετατραπούν κυρίως σε στρατιωτικές αποθήκες. Από το μεγάλο συγκρότημα των 17 νεωρίων σταδιακά κατεδαφίστηκαν τα εννέα. Σήμερα σώζεται μια ομάδα από 7 συνεχόμενους θόλους και ένα ακόμη δυτικότερα, το Μεγάλο Αρσενάλι (σήμερα Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου). Από το συγκρότημα του Moro σώζονται ακέραια τα δύο, στον μυχό του λιμανιού.
Στην αρχική τους μορφή τα νεώρια ήταν ανοικτά προς την πλευρά της θάλασσας, η οποία εισχωρούσε στο εσωτερικό τους έως ένα σημείο, προκειμένου να είναι δυνατή η ανάσυρση των σκαφών.
Ηταν θολοσκέπαστα και επικοινωνούσαν μεταξύ τους με τοξωτά ανοίγματα στο πάχος της τοιχοποιίας. Η είσοδος στα νεώρια γινόταν από δυο πύλες: μια στη νότια πλευρά του 9ου νεωρίου και άλλη μια στη δυτική του 17ου. Τα νεώρια έχουν μήκος περίπου 500 μ., πλάτος 9 μ. και μέσο ύψος 10 μ.
Στη νότια πλευρά υπάρχουν και τα μοναδικά φωτιστικά ανοίγματα – ένας στρογγυλός φεγγίτης και ανά δύο μεγάλα παράθυρα. Η κύρια είσοδος στο συγκρότημα ήταν περίπου στο μέσον, στο σημερινό τέρμα της οδού Δασκαλογιάννη, όπου σώζεται και το δυτικό μισό τμήμα μεγαλοπρεπούς πύλης. Μετά την κατεδάφιση των προς τα δυτικά νεωρίων, η πύλη οδηγεί στην πλατεία που δημιουργήθηκε.
Στο χώρο των νεωρίων που κατεδαφίστηκαν, κατασκευάστηκε το πέτρινο κτήριο του νέου τελωνείου των Χανίων, που περιβάλλεται σήμερα από δύο πλατείες και το οποίο επί δημαρχίας Μανώλη Σκουλάκη εντάχθηκε σε ευρωπαϊκό πρόγραμμα για την ανακατασκευή του.
Τα σπουδαία αυτά μνημεία της πόλης που από τον Ιανουάριο του 2006 μετά τις ζημιές που υπέστησαν από σεισμό δεν είναι διαθέσιμα στο κοινό.
Η πολιτιστική αξία των Νεωρίων για τα Χανιά είναι ανάλογη με αυτήν της Μινωικής Κνωσού.
Είναι ανυπολόγιστη η ιστορική τους αξία και ο χρόνος αμείλικτος συνεχίζει να τους προκαλεί φθορές στα 7 από τα 17 που διασώθηκαν ως σήμερα (τα μεγαλύτερα σε όγκο αρχιτεκτονικά μνημεία της πόλης μας μετά τα βενετσιάνικα τείχη), είναι αφημένα στην τύχη τους, χτισμένες προσόψεις με τσιμεντόλιθους, στρογγυλοί φεγγίτες φραγμένοι με κοτετσόσυρμα, προκαλούν θλίψη και όμως τα Νεώρια αυτά είναι τα μοναδικά σωζόμενα βενετσιάνικα Αρσενάλια σε πλήρη μορφή σ’ ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο.
Αποτελούν δε μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς καθόσον αυτό το παραγόμενο έργο συνετέλεσε στην ανάπτυξη της ναυπηγικής, της ναυτιλίας, του θαλάσσιου εμπορίου, αλλά και της διαμόρφωσης της ιστορίας στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου.
Ο σχεδιασμός της ανακατασκευής τους πρέπει να διέπεται από τις αρχές που διέπουν ανάλογες επεμβάσεις σε μνημεία όπως τον σεβασμό στην ιστορική αξία του Μνημείου, στα αυθεντικά μέρη και τη μορφή τους, την προσπάθεια υλοποίησης αναστρέψιμων επεμβάσεων, την επιλογή υλικών συμβατών προς τα υλικά και τον τρόπο δόμησης του Μνημείου, αλλά και με βάση τη μέγιστη δυνατή οικονομία από πλευράς δαπάνης, δυνατοτήτων της αγοράς και δυνατότητας εφαρμογής της τεχνολογίας, τη διάκριση και διαφοροποίηση νέων τμημάτων (υλικών από τα αρχικά χωρίς υπερβολικές αντιθέσεις και οπτική σύγχυση) κ.ά.
Είναι πραγματικά άδικο για τα Χανιά μας ένα τέτοιο έργο να μην έχει ενταχθεί σε πρόγραμμα για την αναστήλωση και ανακατασκευή του σε εποχές που τα δεδομένα ήταν τόσο διαφορετικά.
Εποχές που η αυτοδιοίκηση είχε άλλες δυνατότητες. Όμως ελπίζω.
Η διεκδίκηση αναπτυξιακών έργων δίνουν ελπίδα και ανάταση στις νέες γενιές και υπερηφάνεια στις παλαιότερες και οδηγεί σε νέες αναπτυξιακές διεξόδους τον τόπο μας.
Η νέα Δημοτική Αρχή και ιδιαίτερα ο δήμαρχος Χανίων κ. Βάμβουκας έχουν μπροστά τους ένα τεράστιο στοίχημα. Να διεκδικήσουν την ένταξη της παλιάς πόλης των Χανίων στον κατάλογο της πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO και να δώσουν ανάσα ζωής σε κτήρια που βρίσκονται σε νάρκη και να αποτελέσουν μνημεία – στολίδι για την πόλη μας και αίτια προσέλκυσης χιλιάδων τουριστών.
Θυμάμαι πάντα με συγκίνηση τις προσπάθειες και την αγωνία της αειμνήστου αρχιτέκτονος Ελένης Χλωράκη – Χαριτάκη για ένταξη των Νεωρίων στον κατάλογο πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO όταν πρόεδρος της ήταν ο RENTZO PIANNO, στα πλαίσια υλοποίησης της προμελέτης που είχε συντάξει η ίδια, για την αξιοποίησή τους. (Η μελέτη αυτή και άλλο αξιοποιήσιμο υλικό βρίσκονται στον Δήμο Χανίων).
*αρχιτέκτων μηχανικός, πρώην μέλος του Δ.Σ. του Κέντρου Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου (Κ.Α.Μ.)