■ ERNST THEODOR AMADEUS HOFFMANN, 1776-1822
Τα Παραμύθι του Χειμώνα. Ένα αρχετυπικό Παραμύθι που εκφράζεται σε πολλά παραμύθια και έργα. Ο Χειμώνας μας θυμίζει τα στερημένα παιδικά μας χρόνια, όλα όσα χάσαμε και αναζητάμε, τη χαμένη στοργή, τα χαμένα όνειρα μας και τα χαμένα παραμύθια μας. Όλοι μας έχουμε το δικό μας Παραμύθι του Χειμώνα.
Τα Χριστούγεννα μας οδηγούν στα Παραμύθια του Χειμώνα. Ένα από αυτά είναι ο Καρυοθραύστης.
Ο Χειμώνας του Καρυοθραύστη είναι, όπως και για τον συγγραφέα της ιστορίας αυτής, τα χαμένα παιδικά χρόνια, η διαστρεβλωμένη από την κοινωνία παιδικότητα, τα χαμένα όνειρα, τα χαμένα παιχνίδια και η χαμένη στοργή -για αυτό και ο Καρυοθραύστης περιγράφεται ως άσχημος. Ένας άλλος συμβολισμός είναι ότι η κοινωνία (που καταδικάζει την παιδικότητα, το συναίσθημα και τα όνειρα) επιβραβεύει την εξυπνάδα, την ψυχρότητα και την αποτελεσματικότητα και έτσι όλα τα παιδιά ενηλικιώνονται πρόωρα. Η κοινωνία -και κατ’ επέκταση η οικογένεια- μας λέει: «Πρέπει να ενηλικιωθείς».
Λόγω των στερημένων παιδικών χρόνων μας και του αξιώματος «Πρέπει να είσαι χρήσιμος για να έχεις σημασία», χάνουμε τον γνήσιο εαυτό μας, διαστρεβλώνονται οι επιθυμίες μας, χειραγωγούμαστε και χειραγωγούμε στις σχέσεις μας με τους άλλους. Ανικανοποίητα συναισθήματα και επιθυμίες των παιδικών μας χρόνων μετατρέπονται σε διαστρεβλωμένη ταυτότητα, ναρκισσιστική πανοπλία (όπως συμβολίζει ο Καρυοθραύστης), χειραγώγηση από τη μία ή την άλλη πλευρά της σχέσης. Δεν είμαστε εμείς, δεν είμαστε ο αληθινός εαυτός μας, αλλά μια ταυτότητα, μια πανοπλία.
Η ιστορία του Καρυοθραύστη συμβολίζει αυτό που ζητά η κοινωνία από εμάς: να είμαστε χρήσιμοι για τους άλλους και να βάζουμε τον εαυτό μας τελευταίο, να έχουμε κάποιες λειτουργίες και να εξυπηρετούμε χωρίς να έχουμε συναισθήματα. Μας ζητά να προσδιοριζόμαστε από τη χρησιμότητά μας προς τον άλλο. Κατ’ επέκταση, η ιστορία του Καρυοθραύστη συμβολίζει τη σχέση μας με τον άλλο, στον οποίο φορτώνουμε (ή από τον οποίο φορτωνόμαστε) όλα τα βάρη, τις απαιτήσεις, τις ευθύνες και τον πόνο μας. Χειριζόμαστε τον άλλο και χειραγωγούμαστε δίχως να υπάρχει επαφή, πραγματική συναλλαγή και ισότητα.
Η κοινωνία μας ωθεί να μην έχουμε συναισθήματα, να γινόμαστε παιχνίδια. Παίζουμε και μας παίζουν οι άλλοι.
Ο καπιταλισμός και ο καταναλωτισμός ορίζουν την κοινωνία και, κατ’ επέκταση, την οικογένεια. Επενδύουν στα στερημένα μας παιδικά χρόνια, συστήνοντας και ενισχύοντας διαστρεβλωμένα, ρηχά μοτίβα συμπεριφοράς και τρόπου σχέσης με την κοινωνία και τους άλλους. Μας παρέχονται υπερβολικές ανέσεις και διευκολύνσεις, ενώ οι συναισθηματικές μας ανάγκες ικανοποιούνται με εύκολα και άψυχα υποκατάστατα, μεταξύ των οποίων οι εθισμοί. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να θέλουμε άμεση ικανοποίηση χωρίς προσπάθεια, χωρίς αλλαγές, χωρίς ωρίμανση, χωρίς συναίσθημα και χωρίς τριβή. Μαθαίνουμε ότι η συναισθηματική επένδυση είναι αδυναμία και απώλεια και ότι οποιοδήποτε είδος απώλειας είναι κακό και όχι σημείο ωρίμανσης ή αναγέννησης. Να σας πω… Έτσι τους συμφέρει… Να μην θέλουμε να αλλάζουμε τίποτα και να μην θέλουμε να χάνουμε τίποτα…
Ο Hoffmann είχε πολλές ενοράσεις περί του Ασυνειδήτου και αναγνώρισε τον ναρκισσισμό πριν υπάρξουν οι όροι «ναρκισσισμός» και «ναρκισσιστικές σχέσεις». Βασική έκφραση του ναρκισσισμού είναι η ελλιπής συναισθηματική επένδυση και η απαίτηση αυτής της συναισθηματικής επένδυσης από τους άλλους (ή αντίστροφα). Αυτό είναι μια αλήθεια που σήμερα δεν αναγνωρίζεται. Επίσης, ό, τι δεν είχαμε στα παιδικά μας χρόνια (παιχνίδι) μεταφέρεται στη σχέση μας με τους άλλους. Ο ξύλινος στρατιώτης στο έργο αυτό του Hoffmann παλεύει με τους δαίμονες της Κάρλας για να μην τους παλέψει εκείνη. Ο ξύλινος στρατιώτης(ναρκισσιστική πανοπλία) παλεύει με τα δικά μας ένστικτα (ποντίκια: αντιστοιχία με το Ασυνείδητο).
Η κοινωνία μας ωθεί να μην έχουμε συναισθήματα, να γινόμαστε παιχνίδια. Παίζουμε τους άλλους και μας παίζουν οι άλλοι.
Ο συγγραφέας επισημαίνει πως δεν υπάρχουν άνθρωποι, αλλά μόνο τραύματα, απώλειες, σκιές και στερήσεις, σκοποί, απαιτήσεις και προσδοκίες.
Η ανατροπή, στο τέλος του παραμυθιού είναι ότι ο ξύλινος στρατιώτης μεταμορφώνεται σε άνθρωπο επειδή η αγάπη της Κάρλας έλυσε τα μάγια που του είχαν κάνει.
Το ότι τα μάγια λύθηκαν μας δίνει το μήνυμα να είμαστε αληθινοί, γνήσιοι, να δίνουμε και να παίρνουμε με ειλικρίνεια.
Το παραμύθι αυτό απευθύνεται σε παιδιά. Τα παιδιά καταλαβαίνουν περισσότερα πράγματα από τους ενήλικες.
Σε κάθε περίπτωση, ένα ακόμα μήνυμα που υπάρχει σε αυτή την ιστορία, είναι πως ναι, τα παιχνίδια είναι για να τα φανταζόμαστε και να ταξιδεύουμε με αυτά. Όμως μπορούμε να ταξιδέψουμε και να ονειρευτούμε και με ανθρώπους. Τότε μπορεί τα όνειρά μας να βγουν αληθινά, αρκεί να πιστέψουμε. Θα μπορούσαμε όλοι μας να αναλογιστούμε τον δικό μας Καρυοθραύστη ή, αν στα τωρινά Χριστούγεννα και σε όλα τα Χριστούγεννα που θα έρθουν βλέπουμε τον Καρυοθραύστη, να αναπολήσουμε τα παιδικά μας χρόνια. Να αναλογιστούμε τι είχαμε ανάγκη, τι αναζητούσαμε και τι μας οδήγησε να γίνουμε αυτοί που είμαστε τώρα. Να αναλογιστούμε πώς σχετιζόμαστε με τους άλλους, τι είδους σχέση ψάχνουμε και πώς συμπεριφερόμαστε σε αυτήν τη σχέση, διαδικασία που καθιστά τον Καρυοθραύστη σημαντικό σύμβολο και εργαλείο για την ψυχοθεραπεία σχετικά με τις κακοποιητικές σχέσεις και τις αιτίες τους. Σας ευχαριστώ για τον χρόνο σας. Καλά Χριστούγεννα σε όλους. Να χαμογελάτε…
*Ο Ιωάννης Ντουντουλάκης Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, συγγραφέας
