ΜΕΡΙΚΟΙ ίσως θυμούνται πως στα παλιά σχολικά βιβλία του ΟΕΔΒ υπήρχε στην τελευταία σελίδα, πριν το σκληρό οπισθόφυλλό τους, μια επικολλημμένη εικόνα -κάτι σαν γραμματόσημο (εικόνες 1 & 2)- με τη λέξη “Βιβλιόσημο” γύρω-γύρω και στη μέση την κεφαλή της θεάς Αθηνάς, μια γλαύκα ή κάτι άλλο. Συνήθως επρόκειτο για χαρακτικό κάποιου διάσημου Έλληνα καλλιτέχνη της εποχής (Α. Τάσσος, Γ. Κεφαλληνός κ.ά.).
Η ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ του βιβλιόσημου γινόταν από το ΥΠΕΠΘ για να κατοχυρωθεί η γνησιότητα και η κυριότητα του σχολικού αντιτύπου, ώστε να μην είναι “κλεψίτυπον”. Τα σχολικά βιβλία τότε δεν δίδονταν δωρεάν. Τα αγοράζαμε και έπρεπε να είναι και έγκυρα. Αν πάλι καμιά φορά δανειζόμασταν βιβλία από σχολικές ή δημοτικές βιβλιοθήκες, όλα είχαν- σε πολλές σελίδες- τη σφραγίδα του σχολείου ή της Βιβλιοθήκης.
Ο ΤΡΟΠΟΣ αυτός δήλωσης της “ιδιοκτησίας” ενός βιβλίου δεν είναι νέος, ούτε πρωτότυπος. Από την εφεύρεση της τυπογραφίας (τέλη 15ου αι. μ.Χ.) αλλά και πριν, το βιβλίο (χειρόγραφο ή έντυπο) υπήρξε πολύτιμος σύντροφος των ανθρώπων. Επειδή δε κατά την περίοδο της πρώτης τυπογραφίας μια έκδοση κόστιζε, οι βιβλιόφιλοι, για να διασφαλίσουν την ιδιοκτησία των βιβλίων τους από ενδεχόμενη κλοπή ή απώλεια (“δανεικά κι αγύριστα”!), χρησιμοποιούσαν, ως ένδειξη κατοχής, τα ex-libris (*).
ΚΑΘΕ ιδιοκτήτης (άτομο ή δημόσιος φορέας) επιβεβαίωνε την “ιδιοκτησία” των βιβλίων του με την επικόλληση ενός ex-libris (=εκ των βιβλίων μου) (3) ή το σφράγισμά του με ειδική στάμπα (4). Πολλοί, λοιπόν, συγγραφείς, πολιτικοί (5), επιστήμονες (6), δημοτικές ή πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες (7 & 8), ή απλά φανατικοί βιβλιόφιλοι “σφράγισαν” ο όνομά τους στα βιβλία (9 & 10) μετατρέποντας μια ιδιορρυθμία τους σε ακριβή συλλεκτική τέχνη σήμερα. Η συλλογή των ex-libris συναγωνίζεται εξίσου τις άλλες συλλογές (γραμματόσημα, στάμπες, πρώτοι φάκελοι κυκλοφορίας, καρτποστάλ κ.λπ.), ενώ και οι συλλέκτες τους αποτελούν μια παγκόσμια υπολογίσιμη κοινότητα. Αν και είναι αδύνατη η θεματική ή η κατά τεχνοτροπία ταξινόμησή τους, τα ex-libris αποτελούν μια αισθητικά γοητευτική πρόκληση.
ΟΙ ΜΙΚΡΕΣ αυτές περίτεχνες μινιατούρες/βινιέτες/ετικέτες ή σφραγίδες στόλιζαν από τον 15ο ως και τον 19ο αιώνα τα βιβλία. Η απεικόνιση ενός θέματος πρόδινε και τις προτιμήσεις του βιβλιόφιλου του οποίου υπήρχε γραμμένο και το όνομα στο βιβλίο “του”. Περίφημη τέτοια μινιατούρα με τα αρχικά των Ζαχαρία Καλλιέργη (1473-1524) και Νικολάου Βλαστού υπάρχει στις πρώτες σελίδες του “Μεγάλου Ετυμολογικού Λεξικού” (Etymologicum Magnum) που εκδόθηκε στη Βενετία στα 1499 (εικόνα 9).
Η ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ αυτής της λεπτεπίλεπτης τέχνης αγκαλιάζει όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες, η δε τεχνική που εφαρμοζόταν ήταν κυρίως η χαρακτική. Το ασπρόμαυρο αποτύπωμα θεωρείται πιο ρεαλιστικό, χωρίς να υποτιμάται και το χρώμα. Στα θέματα περιλαμβάνονταν ο έρωτας, η φιλοζωία, οι λογοτεχνικοί ήρωες, η σεξουαλικότητα, η φύση, η μυθολογία, η θρησκευτικότητα, ο ρομαντισμός, η τυπογραφία, η ιστορία, η φιλοσοφία, το χιούμορ, ο αυτοσαρκασμός καθώς και η επαγγελματική ενασχόληση του κατόχου.
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ex-libris πολλών διάσημων συγγραφέων (Έρνεστ Χεμινγουέι, Σκοτ Φίτζεραλντ, Χοσέ Σαραμάγκου), επιστημόνων (Σίγκμουντ Φρόιντ), καλλιτεχνών (Τσάρλι Τσάπλιν, Γκρέτα Γκάρμπο, Γουόλτ Ντίσνει) πολιτικών (Μπενίτο Μουσολίνι, Χίτλερ, Γουίνστον Τσόρτσιλ) ζωγράφων (Βίνσεντ Βαν Γκόγκ, Νταλί) κ.ά., στα οποία ο χαράκτης αποτύπωνε, πλην του ονόματος ή των αρχικών του κατόχου, ό,τι συνόψιζε τη φιλοσοφία και την προσωπικότητα του πελάτη του.
ΑΥΤΗ η τέχνη γεννήθηκε με την τυπογραφία και την εκλαΐ κευση του έντυπου βιβλίου στη Γερμανία, διότι οι Γερμανοί βιβλιόφιλοι ενδιαφέρονταν πρώτα για το περιεχόμενο του βιβλίου (που αγόραζαν και δεν ήθελαν να το χάσουν δανείζοντάς το), ενώ οι άλλοι έδιναν μεγαλύτεη σημασία στην απόκτηση ενός οποιουδήποτε βιβλίου, οπότε βάζανε μόνο τα αρχικά τους στη ράχη του βιβλίου. Σπουδαίοι Γερμανοί ζωγράφοι και χαράκτες, όπως οι Albrecht Dürer και Hans Holbein κατά τον 16ο αιώνα, ασχολήθηκαν με τα ex-libris, αλλά και σύγχρονοι όπως Ολλανδός M. C. Escher. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα είχαμε μια εκδοτική έκρηξη βιβλίων, ενημερωτικών δελτίων, εφημερίδων, μυθιστορημάτων, ποίησης. Ποιος λησμονεί τα υπέροχα χαρακτικά του Γουσταύου Ντορέ (G. Doré), τόσο στη “Θεία Κωμωδία” του Ντάντε, όσο και στον “Δον Κιχώτη” του Θερβάντες; Και στη χώρα μας ασχολήθηκαν αξιόλογοι χαράκτες-όχι όμως πολλοί, με τα ex-libris. Σήμερα η “ιδιοκτησία” ενός βιβλίου αποδεικνύεται με την ηλεκτρονική καταγραφή και αρίθμησή του, με μια σφραγίδα/δήλωση κατοχής στις πρώτες σελίδες του. Στις βιβλιοθήκες υπάρχουν οι κάρτες/ταυτότητες που συνοδεύουν τα βιβλία.
… ΜΗΠΩΣ τα ex-libris ήταν ένας εύσχημος τρόπος υστεροφημίας των βιβλιοφίλων! Μ΄αυτόν τον τρόπο δεν κατάφερναν, άραγε, να επιζήσουν και μετά θάνατο; Δεν ήταν μια κάποια ματαιοδοξία ο βαθύτερος στόχος ενός φανατικού “εραστή” των βιβλίων; Πολλά από τα παλιά βιβλία έχουν γίνει σπάνια σήμερα: “μακροημερεύουν” και η απόκτησή τους είναι περιζήτητη. Δεν αποτελούν, άραγε, τα ex-libris μια τέχνη, όπως οι άλλες “Καλές Τέχνες” (γλυπτική, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, μουσική…), που συμβιώνει με την τέχνη του παλιού βιβλίου “ιστορώντας” ένα κάποιο παρελθόν; (4/9/20)
-(*) Οι λέξεις «Ex libris», χωρίς ενωτικο (-) είναι λατινικές και σημαίνουν επί λέξει “εκ των βιβλίων τού/τής…” Η συνεκφορά τους με παύλα (-) δημιουργεί μια νέα ουδετέρου γένους λέξη: τα Ex-libris (βιβλιόσημα) που οι Άγγλοι ονομάζουν «bookplate». Πρόκειται για καλλιτεχνικές ετικέτες τις οποίες οι φανατικοί κάτοχοι βιβλίων κολλούσαν στην τελευταία, πριν το εξώφυλλο, σελίδα των βιβλίων τους. Αποτελούσαν χαρακτηριστικό κόσμημα και ιδιαίτερο γνώρισμα κατοχής τους. Στην Ελλάδα τα μόνα γνωστά βιβλιόσημα-μέχρι τη δεκαετία του 1960-ήταν αυτά που υπήρχαν στα σχολικά βιβλία του Υπουργείου Παιδείας. Στο πάνω μέρος της τελευταίας σελίδας, πριν από το οπισθόφυλλο, υπήρχε η διευκρίνηση: “Τα αντίτυπα του βιβλίου φέρουσι το κάτωθι βιβλιόσημον εις απόδειξιν της γνησιότητος αυτών. Αντίτυπον στερούμενον του βιβλιοσήμου τούτου θεωρείται κλεψίτυπον. Ο διαθέτων, πωλών ή χρησιμοποιών αυτό διώκεται κατά τας διατάξεις του άρθρου 7 του ν. 1129 της 15/21 Μαρτίου 1946 (εφημ. Κυβ. 1946, Α’ 108) [Δυστυχώς, στα ελληνικά δεν υπάρχει αναλυτική βιβλίογραφία για την τέχνη των ex-libris, επειδή πιθανόν παραμένει ακόμη άγνωστη.]
