Η ανταλλαγή των πληθυσμών μετά την Μικρασιατική Καταστροφή δίνει την αφορμή για μελέτη και αποτίμηση του πολιτιστικού παρελθόντος των μουσουλμάνων Κρητών. Συγκεκριμένα, στο φύλλο της «Νέας Έρευνας» (21/3/1924) το άρθρο «ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΚΑΦΕΝΕΙΑ ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ» αναφέρεται στην ιστορία των καφενείων στα Χανιά, τα οποία πρώτοι οι μουσουλμάνοι Κρήτες δημιούργησαν την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Τα πρώτα καφενεία είχαν πλούσια φλιτζανοθήκη, τζάκι, έπιπλο για το καφενείο, καναπέδες από δέρματα ζώων και ένα έπιπλο στη είσοδο, τον Μπεσταχτά (ή Μπεσταζά), με μια οπή για να ρίχνουν τα κέρματα πληρωμής του καφέ οι πελάτες, καθώς δεν πλήρωναν τον καφετζή.
Οι θαμώνες κάθονταν σταυροπόδι στους σοφράδες και κάπνιζαν το τσιμπούκι τους έχοντας δίπλα σε παράπλευρο κάθισμα τα όπλα τους.
Οι καφετζήδες οπλοφορούσαν έχοντας ζωσμένες στη μέση πιστόλες ή μαχαίρια και τα καφενεία ήταν στην οδό Μπέτολο, στη Σπλάντζια και στα «Στιβανάδικα». Στο πρώτο σύχναζαν αγάδες, στη Σπλάντζια σύχναζαν οι απλοί μουσουλμάνοι κάτοικοι, ενώ στο τρίτο, το «Ξυλαργάστηρον» (μια παράγκα από σανίδες), στο οποίο σύχναζαν Τουρκοκρητικοί οπλαρχηγοί, είχε κακή φήμη και το απέφευγαν οι χριστιανοί. Αυτό το «Γενιτσαρικόν κέντρον», σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Φουρναράκη, βρισκόταν σε μια μικρή πλατεία του Κάτωλα.
Καφενεία υπήρχαν και σε άλλες συνοικίες, κυρίως μουσουλμανικές (με επίκεντρο πάντα την Σπλάντζια), τα οποία συχνά επισκεπτόταν και χριστιανοί στους οποίους πέρα από τον καφέ και το ναργιλέ οι καφετζήδες κερνούσαν πορτοκαλάδα ή λεμονάδα με σταγόνες από ανθόνερο. Οι πελάτες συχνά γλεντούσαν με μουσική, τραγούδι και χορό, καθώς υπήρχε μπουζούκι, λύρα ή/και ντέφι και έτσι αντικαθιστούσαν το θέατρο του Καραγκιόζη (όταν απουσίαζε), το αγαπημένο θέαμα των μουσουλμάνων Κρητών.
Συγκεκριμένα, την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας οι μουσουλμάνοι Κρήτες, οι οποίοι ήταν εξισλαμισθέντες Κρητικοί και όχι Τούρκοι Οθωμανοί, διασκέδαζαν στα μουσουλμανικά καφενεία της Σπλάντζιας με αμανέδες, μαντινάδες, κρητικούς χορούς και κρητική μουσική, η οποία παιζόταν με λύρα και φιαμπόλι, δηλαδή τα όργανα, η μουσική και ο χορός ήταν κοινά με αυτά των χριστιανών Κρητών, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Φουρναράκη στο βιβλίο του «Τουρκοκρήτες» (εκδ. Εν Χανίοις, 1929).
Βιβλιογραφία
Α. Αλιγιζάκης, Όπερες, Μαντολινάτες & Καντάδες, Βαλς & Συρτός στα παλιά Χανιά. Πολιτισμός και κοινωνία κατά την περίοδο 1878-1967, Ηράκλειο 2016.
