Τα Θεία Πάθη εμπνέουν

1 από 2

Τα Πάθη του Χριστού και η Ανάσταση, ως τα κορυφαία γεγονότα της παρουσίας του Χριστού, κράτησαν, ανέκαθεν περίβλεπτη θέση στο κοσμητικό σύστημα των ορθόδοξων ναών, με ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και εικόνες. Εξαίρεση δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν ιστορικοί ναοί των Χανίων, όπου η εικονογραφία του Θείου Πάθους έχει αποτυπωθεί τόσο σε φορητές εικόνες όσο και τοιχογραφίες.
«Μέσα από την περιήγηση στις απεικονίσεις του θείου Πάθους, διαπιστώνουμε πως η αυτόχθονη θρησκευτική ζωγραφική αποτελεί ένα ζωντανό μέσο έκφρασης της εκκλησιαστικής εμπειρίας, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται και να διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση του ευρύτερου ιστορικού πλαισίου και των εν γένει εξελίξεων στο χώρο της τέχνης», τονίζει σε μελέτη της με θέμα “Η εικονογραφία του Θείου Πάθους σε έργα θρησκευτικής ζωγραφικής στο Ν. Χανίων κατά τον 20ο αιώνα. Μια ιστορική και αισθητική επισκόπηση”, η Αλεξάνδρα Κουρουτάκη, διδάκτωρ Ιστορικός τέχνης, Université Bordeaux Montaigne, μέλος Ε.ΔΙ.Π. Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό, Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης. M.Sc. Γαλλικής Φιλολογίας.
Στόχος της μελέτης, μέρος της οποίας παρουσιάζουμε σήμερα στις “διαδρομές”, είναι να αποτυπώσει αντιπροσωπευτικά έργα θρησκευτικής ζωγραφικής από τον θεματικό κύκλο των Παθών, που παρουσιάζουν την εξελικτική πορεία της θρησκευτικής ζωγραφικής στα Χανιά, κατά τον 20ο αιώνα.

Ιστορική αναδρομή
Η εισαγωγή δυτικών εικονιστικών προτύπων στην ορθόδοξη θρησκευτική ζωγραφική στην Κρήτη έγινε σταδιακά, κάτω από την επιρροή των Ενετών, ήδη από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, όπως επισημαίνει η κα Κουρουτάκη (φωτ.). Η πρόσληψη δυτικών στοιχείων στην ορθόδοξη αγιογραφία θα συνεχιστεί κατά τον 16ο αιώνα, με τους κορυφαίους αγιογράφους της Κρητικής Σχολής που ανέπτυξαν ένα ιδιαίτερο ύφος αγιογράφησης, συνδυάζοντας τη βυζαντινή παράδοση με το στοιχείο της φυσικότητας “εις το naturale” που χαρακτηρίζει τη δυτική ζωγραφική.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα σύμμειξης βυζαντινών και δυτικών εικονογραφικών στοιχείων αποτελεί η φορητή εικόνα της Σταύρωσης, του 17ου αιώνα, φιλοτεχνημένη από τον Κωνσταντίνο Παλαιοκάπα. Ακολουθώντας τα βυζαντινά πρότυπα, ο αγιογράφος απεικονίζει τη βραχώδη κορυφή του Γολγοθά, εκεί που ριζώνει ο Σταυρός του Κυρίου, ως δέντρο ζωής. Κάτω από αυτόν βρίσκεται το σκοτεινό σπήλαιο του Αδη με το κρανίο του Αδάμ.
Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί πως ο Παλαιοκάπας ενσωματώνει στην εικονογραφία του θέματα που φέρουν την προέλευσήτους από φλαμανδικές χαλκογραφίες του 16ου αιώνα, όπως ο λογχισµός της πλευράς του Χριστού από τον έφιππο Ρωμαίο εκατόνταρχο Λογγίνο και ο διαμερισμός του ιµατισµού του.
Τα θέματα αυτά πραγματεύεται και ο Jan Sadeler στις χαλκογραφίες του με θέμα τη Σταύρωση.

1 από 3

Το Θείο Πάθος στη δυτικότροπη αγιογραφία στο γύρισμα του 20ου αιώνα
Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους το 1669, οι εικονογραφικοί τύποι της Κρητικής Σχολής αγιογραφίας διασώθηκαν από Κρήτες αγιογράφους. Στο γύρισμα προς τον 20ο αιώνα η τοπική αγιογραφία διατηρεί το δυτικότροπο ύφος.
Σημαντικός δυτικότροπος ζωγράφος – αγιογράφος που δραστηριοποιήθηκε στα Χανιά ήταν ο Ιερέας Ιωάννης Καλλιτεράκης (πριν το 1878 – μετά το 1924).
Οι δυτικές επιρροές στο έργο του είναι εμφανείς στη φορητή εικόνα Η Αποκαθήλωσις (1893) που κοσμεί το Μητροπολιτικό Ναό Χανίων. Για τη σύνθεση αυτή, ο Καλλιτεράκης χρησιμοποίησε ως πρότυπο την ομόθεμη Μπαρόκ ελαιογραφία του Γάλλου ζωγράφου Jean-Baptiste Jouvenet.
Η εικόνα του Καλλιτεράκη παρουσιάζει την πολυπρόσωπη σκηνή της καταβίβασης του άψυχου σώματος του Ιησού από τον Σταυρό. Εντυπωσιάζει το δραματικό στοιχείο και η ένταση στις κινήσεις των μορφών. Ο αγιογράφος επιμελείται με λεπτομέρεια το σχέδιο, δίνει έμφαση στην σκιαγραφία και στη χρήση ζωηρών και αρμονικά συνδυασμένων χρωμάτων.
Σημαντικός δυτικότροπος ακαδημαϊκός ζωγράφος – αγιογράφος στις αρχές του 20ου αιώνα, ήταν ο Εμμανουήλ Παπαδάκης. Η φορητή εικόνα Κρίσις αιμοβόρος κατά Ιησού Χριστού Σωτήρος του κόσμου (1903) στο Μητροπολιτικό Ναό Χανίων, αποτελεί ένα εντυπωσιακό δείγμα της τέχνης του.
Σε δύο ακόμη δυτικότροπες, φορητές εικόνες που κοσμούν το ανατολικό τέμπλο του Ι. Ναού του Αγ. Ελευθερίου, στο Γεράνι Χανίων, εικονογραφείται η σκηνή της Σταύρωσης και της Ανάστασης του Χριστού. Τα έργα είναι αχρονολόγητα, αγνώστου αγιογράφου. Ο αγιογράφος υιοθετεί τη φυσιοκρατική προσέγγιση, αποδίδοντας νατουραλιστικά τις μορφές. Δίνει έμφαση στη σκιαγραφία, στα φωτεινά κι αρμονικά συνδυασμένα χρώματα και αποδίδει με προοπτική τον χώρο. Τεχνοτροπικά, γίνεται χρήση της ελαιογραφίας.
Στην Κρήτη και ειδικότερα στα Χανιά, η στροφή προς τις νεοαναγεννησιακές αντιλήψεις ενισχύθηκε από τη μαθητεία πολλών γηγενών ζωγράφων – αγιογράφων στο Αγιο Ορος, κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.
Στην τέχνη του Αγίου Ορους, οι εικονογραφικοί τύποι και η χρωματική κλίμακα είχαν επηρεαστεί από τη Ναζαρηνή ζωγραφική και τη δυτικότροπη Ρωσική τέχνη.
Πολλοί Χανιώτες αγιογράφοι μεταξύ των οποίων και ο Στυλιανός Περράκης υιοθέτησαν την ακαδημαϊκή προσέγγιση, στο πλαίσιο της λεγόμενης «βελτίωσης και διόρθωσης» της βυζαντινής τέχνης, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής τους.
Στην εικόνα της Σταύρωσης, o Περράκης απεικονίζει τα πλήθη που είχαν συρρεύσει γύρω από τον Εσταυρωμένο και τους δύο ληστές. Κάτω από το Σταυρό, εικονίζεται λιπόθυμη η Παναγία και η Μαρία η Μαγδαληνή να θρηνεί. Στη σκηνή εμφανίζεται επίσης ο Ρωμαίος εκατόνταρχος Λογγίνος να ομολογεί την πίστη του, συγκλονισμένος από το γεγονός της νεκρανάστασης των αγίων, την στιγμή που ο Κύριος παρέδιδε το πνεύμα του. (Κατά Ματθαίον, κζ’, 51-53). Η σύνθεση διακρίνεται για την τεχνική αρτιότητα, τη σχεδιαστική δεινότητα, τη συνθετική αρμονία και την ευαισθησία στην επιλογή των χρωμάτων. Για τη ρεαλιστική πραγμάτευση του θέματος χρησιμοποιείται ο σκιοφωτισμός που προσδίδει στο σύνολο ακαδημαϊκή επιτήδευση. Και στην τεχνοτροπία του, ο Περράκης ακολουθεί τον δυτικότροπο δρόμο και δουλεύει με λάδι, σε αντικατάσταση της αυγοτέμπερας.

1 από 2

ΝΙΚΟΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ: «Αίσθηση ζωντανής παρουσίας»
«Καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου αισθάνομαι και νιώθω κατάνυξη και εσωτερική γαλήνη οπότε τις ημέρες των παθών τα συναισθήματα είναι πολύ πιο έντονα», τονίζει ο αγιογράφος Νίκος Κληρονόμος.
«Η αγιογραφία δεν είναι μια ρεαλιστική απεικόνιση ενός προσώπου, αλλά έχει πρωτίστως πνευματική σημειολογία. Η εικόνα δημιουργεί μια αίσθηση ζωντανής παρουσίας και φέρνει τον πιστό σε προσωπική επαφή με την υπόσταση του εικονιζόμενου», προσθέτει.
Όσον αφορά σε ερώτησή μας αν υπάρχουν σύμβολα στην αγιογραφία, τονίζει:
«Σαφώς και υπάρχουν σύμβολα στην αγιογραφία τα οποία συναντάμε τόσο σε φορητές εικόνες όσο και σε τοιχογραφίες και έχουν να κάνουν κυρίως με τον βίο του εικονιζόμενου προσώπου και κανόνες που αφορούν κυρίως την τεχνική διαδικασία, την χρήση συγκεκριμένων υλικών και πολλοί άλλοι, μέχρι την αποπεράτωση μιας εικόνας καθώς και την τοποθέτηση τοιχογραφιών (αγιοκατάταξη) σε ένα ναό».
«Η Αγιογραφία για μένα είναι ευλογία, είναι προνόμιο να μπορώ να ΖΩ… ΓΡΑΦΗ… ΖΩ τις μορφές Ιερών προσώπων», καταλήγει ο κ. Κληρονόμος.

1 από 2

Η μεταστροφή της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά το 1950
Η στροφή από τις αντιλήψεις της νατουραλιστικής τέχνης προς τα βυζαντινά πρότυπα επιτελείται στην Ελλάδα και στην Κρήτη από την δεκαετία του 1950 κι εξής, με την καταλυτική παρουσία του Φώτη Κόντογλου.
Η μεταστροφή αυτή συνοδεύτηκε από την επιστροφή στην τεχνική της αυγοτέμπερας. Ανάμεσα στους μαθητές και συνεργάτες του Κόντογλου ήταν οι αγιογράφοι Στυλιανός Καρτάκης και Γεώργιος Κουνάλης. Στον Ι. Ναό του Αγίου Νεκταρίου Χανίων βρίσκουμε τις τοιχογραφίες της Σταύρωσης και της Ανάστασης του Καρτάκη και στον I.Ν. του Αγίου Νικολάου στη Σούδα, βρίσκουμε την τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης του Γ. Κουνάλη. Οι συνθέσεις διακρίνονται για το προσεγμένο σχέδιο, τις χρωματικές αρμονίες και τις επιμελημένες αντιθέσεις θερμών και ψυχρών τόνων.
Ειδικότερα, στην τοιχογραφία της Σταύρωσης, ο Καρτάκης ακολουθεί τον εικονογραφικό τύπο της βυζαντινής παράδοσης. Κυριαρχεί η μορφή του Εσταυρωμένου στο κέντρο της σύνθεσης που εικονίζεται με κλειστούς οφθαλμούς και γυρτό ελαφρά το κεφάλι προς τα δεξιά. Παρότι είναι νεκρός, στηρίζεται στα πόδια του ως ζωντανός. Φέρει μόνο “περίζωμα περί την όσφυν”. Υπερτονίζεται το σκελετωμένο σώμα του, ενώ τα χέρια είναι απλωμένα “ως να προσεύχεται και ωσάν να ανοίγη τας αγκάλας του προς όλους τους ανθρώπους.”
Η περιήγηση στην αυτόχθονη αγιογραφία τελειώνει με μια σύντομη αναφορά στο σύγχρονο ζωγράφο – αγιογράφο Νίκο Γιαννακάκη.
Στην τοιχογραφία της Σταύρωσης, ο Γιαννακάκης απεικονίζει τον Εσταυρωμένο, στο κέντρο της σύνθεσης. Το σώμα είναι γυμνό, αλλά σεμνότατο, νεκρό μεν, αλλά ζωγραφισμένο ως ζωντανό. Μόνο ένα λευκό ύφασμα, καλύπτει την περιοχή της οσφύος, που με τις όμορφες πτυχές του τονίζει τη ρυθμικότητα της σύνθεσης. Πίσω από το Σταυρό διαφαίνονται τα τείχη της Ιερουσαλήμ. Ο Γιαννακάκης διατηρεί μια δημιουργική σχέση με τη Βυζαντινή παράδοση. Η ιδιαιτερότητα της αγιογραφικής του τέχνης οφείλεται στο προσεγμένο σχέδιο, στην έντονη εκφραστικότητα του βλέμματος και των κινήσεων των ιερών μορφών καθώς επίσης και στη χρήση του χρώματος ως βασικού εκφραστικού μέσου που μεταφέρει συναισθηματικό φόρτο.
Οπως επισημαίνει κλείνοντας τη μελέτη της η κα Κουρουτάκη, μέσα από την περιήγηση στις απεικονίσεις του θείου Πάθους, σε φορητές εικόνες και τοιχογραφίες που κοσμούν Ναούς των Χανίων, διαπιστώνουμε πως η αυτόχθονη θρησκευτική ζωγραφική αποτελεί ένα ζωντανό μέσο έκφρασης της εκκλησιαστικής εμπειρίας, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται και να διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση του ευρύτερου ιστορικού πλαισίου και των εν γένει εξελίξεων στο χώρο της τέχνης.
Οι απεικονίσεις του Θείου Πάθους που παρουσιάστηκαν στην παρούσα μελέτη σηματοδοτούν με εύγλωττο τρόπο την πορεία της Ορθόδοξης ζωγραφικής στα Χανιά και επιτρέπουν στους πιστούς να αντιληφθούν και να «αισθανθούν» τη θρησκευτική τέχνη τόσο αισθητικά όσο και λατρευτικά. Η Σταύρωση είναι Αναστάσιμη. Πάνω στο Σταυρό συνυπάρχει η Ζωή και η Ανάσταση. Καλή Ανάσταση!

1 από 3

ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗΣ: Εντονα συναισθήματα
«Τα γεγονότα που διαδραματίζονται από το Σάββατο του Λαζάρου και μέχρι την Ανάσταση είναι μεστά από συναισθήματα τόσο που να διεγείρουν τον καλλιτεχνικό οίστρο του αγιογράφου ώστε να προσπαθήσει να τα αναπαραστήσει σε εικόνες ορατές που ιστορούν την όλη πορεία του Χριστού από την είσοδο του στα Ιεροσόλυμα έως και την Ανάσταση», τονίζει μιλώντας στις “διαδρομές” ο αγιογράφος Νίκος Γιαννακάκης.
«Ολη αυτή η ιστόρηση σε εικόνες ορατές είναι ένα μεγάλο επίτευγμα της αγιογραφίας, δίνοντας προς τον κόσμο να κατανοήσει τον πόνο και την θυσία, έως ότου έρθει η σκηνή της εις Αδου καθόδου του Χριστού – Ανάστασης- όπου ανασύρει τον Αδάμ από το προπατορικό αμάρτημα που αποτελεί μια συνάφεια με τη ζωή του καθενός μας», προσθέτει.
Όπως επισημαίνει απαντώντας σε σχετική ερώτησή μας, «η διαφορά της βυζαντινής αγιογραφίας από την ζωγραφική έγκειται στο ότι, στην μεν ζωγραφική, γεγονότα, πρόσωπα και περιβάλλον παριστάνονται στη φυσική τους διάσταση ενώ αντίστοιχα στη βυζαντινή αγιογραφία παρουσιάζονται στην πνευματική τους. Το φυσικό φθείρεται ενώ το πνευματικό παραμένει άφθαρτο.
Η κατά κόρον συμβολική της έννοια και ο κυβικός φορμαλισμός που διέπει στην εκτέλεσή της, καθιστούν την Αγιογραφία ως μία από τις μεγαλύτερες σχολές Βυζαντινής τέχνης», σημειώνει ο κ. Γιαννακάκης, επισημαίνοντας ότι για τον ίδιο η αγιογραφία είναι «πρότυπο ζωής, κατάθεση ψυχής – τουτέστιν η ίδια μου η ζωή».