Τὸ θέμα μὲ τὸ Ἐλαφονήσι (Λαφονήσι) καὶ τὸ ἐλάφι (βλ. “Χ.Ν.” 17.10, σελ. 35) στάθηκε ἀφορμὴ γιὰ ἀναδρομὴ στὸ παρελθόν.
Σκέφτηκα δηλαδή νὰ γυρίσω στὸν Ὅμηρο, γιὰ νὰ δῶ ποιές ἀναφορὲς ὑπάρχουν στὴν Ἰλιάδα καὶ στὴν Ὀδύσσεια σὲ ζῶα, μικρὰ ἢ μεγάλα – χωρίς, ἐννοεῖται, νὰ ἐξετάζεται ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο ὁ ποιητὴς τὰ χρησιμοποίησε στὰ ἔργα του. Οἱ ἀναφορὲς αὐτὲς συνιστοῦν ἰσχυρὴ ἔνδειξη γιὰ γνώσεις ποὺ ὑπῆρχαν ἐκείνη τὴ μακρινὴ ἐποχὴ σχετικὲς μὲ τὸ ζωικὸ βασίλειο.
Τὸ ἐνδιαφέρον ὅμως δὲν ἐντοπίζεται μόνο στὸ ποιά καὶ πόσα ζῶα ἢ εἴδη ζώων μνημονεύονται στὰ συγκεκριμένα λογοτεχνικὰ ἔργα. Σὲ συνδυασμὸ μὲ ἀνάλογες ἀναφορὲς ἄλλων γραπτῶν πηγῶν τῆς ἀρχαιότητας (ἀλλὰ καὶ ἔργων τέχνης) εἶναι ἐνδεχόμενο νὰ διατυπωθοῦν ἐρωτήματα εἰδικὰ γιὰ γνώσεις γύρω ἀπὸ ζῶα ποὺ δὲν ὑπῆρχαν, ἐξ ὅσων γνωρίζουμε, στὴν ἑλληνικὴ πανίδα. Τυπικὴ περίπτωση (καὶ τὴν ἀναφέρω ὡς παράδειγμα) εἶναι ὁ πασίγνωστος μύθος μὲ τὸν Ἡρακλῆ καὶ τὸ λιοντάρι τῆς Νεμέας. Ἀσφαλῶς, δὲν παραγνωρίζω τὸ ὅτι στὸ μύθο αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἐπιβιώνουν στοιχεῖα πολὺ παλαιότερης ἐποχῆς, κατὰ τὴν ὁποία στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο ὑπῆρχαν λιοντάρια καὶ ἄλλα ἴσως μεγάλα θηλαστικά, φυτοφάγα ἢ σαρκοφάγα.
Ἀνέτρεξα στὸν Ὅμηρο, ἐπειδὴ εἶναι ἡ παλαιότερη γραπτὴ πηγὴ μὲ ἐκτενεῖς ἀναφορὲς σὲ διάφορες πτυχὲς τῆς καθημερινῆς ζωῆς. Ἂν ἡ ἀναδρομὴ γινόταν σὲ μεταγενέστερη τοῦ Ὁμήρου ἐποχὴ (κλασική, ἀλεξανδρινή), τὰ σχετικὰ μὲ τὸ θέμα στοιχεῖα θὰ ἦταν πολὺ πλουσιότερα σὲ ἀριθμὸ καὶ μὲ μεγαλύτερη ποικιλία πληροφοριῶν. Καὶ αὐτὸ ἐπειδὴ οἱ ἀναφορὲς εἴτε σποραδικὰ σὲ διάφορα ἔργα εἴτε συστηματικὰ σὲ ἔργα μὲ θέμα τὰ ζῶα εἶναι συχνότατες. Ἐνδεικτικῶς ἀναφέρω τὰ ἔργα “Περὶ ζῴων γενέσεως” τοῦ Ἀριστοτέλη (384-322 π. Χ.), “Πότερα τῶν ζῴων φρονιμώτερα, τὰ χερσαῖα ἢ τὰ ἔνυδρα;” τοῦ Πλουτάρχου (περ. 50-120 μ. Χ.), “Περὶ τῆς φύσεως τῶν ζῴων” τοῦ Αἰλιανοῦ (περ. 170-περ. 235 μ. Χ.), ἔργα στὰ ὁποῖα γίνεται λόγος γιὰ πλῆθος ζώων. Καὶ εἶναι, βέβαια, γνωστὸ ὅτι ὁ Αἴσωπος (6ος αἰ. π. Χ.) σὲ πολλοὺς μύθους του ἔχει γιὰ πρωταγωνιστὲς ζῶα.
Τὸ ὅτι σὲ πολλὲς περιπτώσεις γίνεται λόγος γιὰ ζῶα ὅπως τὸ λιοντάρι, ἡ λεοπάρδαλη, ὁ ἱπποπόταμος, ὁ ἐλέφαντας, ὁ ρινόκερος, ὁ κροκόδειλος, ζῶα δηλαδὴ ποὺ δὲν ὑπῆρχαν οὔτε στὴν Ἑλλάδα οὔτε στὶς κοντινὲς χῶρες, δὲν πρέπει νὰ ξαφνιάζει. Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι ποὺ ταξίδευαν εἴτε γιὰ ἄλλους λόγους εἴτε ἀποκλειστικὰ γιὰ νὰ γνωρίσουν ξένους τόπους, καὶ κατὰ τὴν ἐπιστροφή τους μετέφεραν ὅσα εἶχαν παρατηρήσει ἢ ἀκούσει, μετέφεραν νέες γνώσεις. Πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς εἶχαν τὸ χάρισμα τοῦ λόγου – ἦταν συγγραφεῖς ποὺ ἔβαζαν στὰ ἔργα τους τις γνώσεις τὶς ὁποῖες ἀποκτοῦσαν, ἀσχέτως ἂν αὐτὲς εἶχαν βάση ἀλήθειας ἢ ἦταν μυθικὲς διηγήσεις, τοπικὲς παραδόσεις, εἰκοτολογίες κ.λπ. Ἦταν μιᾶς ἄλλης κατηγορίας “Ὀδυσσεῖς”, οἱ ὁποῖοι, ὅπως ὁ ἥρωας τῆς Ὀδύσσειας, βγῆκαν “στὸν πηγαιμὸ γιὰ τὴν Ἰθάκη”, Ἰθάκη ὅμως γι’ αὐτοὺς ἦταν τὸ νὰ γνωρίσουν τὸν κόσμο. Τυπικό, καὶ εὐρύτερα γνωστό, παράδειγμα ὁ Ἡρόδοτος.
Πίσω, στὸν Ὅμηρο – ὁ ὁποῖος δὲν εἶχε στὴ διάθεσή του γνώσεις γιὰ τὶς ὁποῖες ἔγινε προηγουμένως λόγος. Παραθέτω ἀλφαβητικὸ πίνακα μὲ τὰ κάθε λογῆς ζῶα ποὺ ἀναφέρονται στὰ ἔργα του.
ἀηδὼν *αἰγυπιὸς (μεγάλο ἁρπακτικὸ ὄρνεο, πιθανὸν γυπαετὸς) *αἰετὸς (=ἀετὸς) *αἴθυια (ὑδρόβιο πτηνό, θαλασσοπούλι) *αἲξ (=αἴγα) *ἀκρὶς (=ἀκρίδα) * ἀλκυὼν (=ἀλκυόνη – θαλασσοπούλι) *ἀράχνιον (ὁ ἱστὸς τῆς ἀράχνης) *ἀρήν, ὁ ἡ (πρόβατο ἀρσενικὸ ἢ θηλυκό, ἰδίως ὅμως τὸ νεογνὸ) *ἄρκτος (ἀρκούδα) *ἀρνειὸς (=κριὸς) *ἅρπη (ἁρπακτικὸ πτηνό, ἴσως εἶδος γερακιοῦ) *βοῦς *γέρανος, ἡ (=γερανὸς) *γὺψ (=γύπας) *δράκων (μυθῶδες ζῶο) *ἔγχελυς (=χέλι) *ἔλαφος *ἐλέφας (=ἐλεφαντόδους) *ἑλλὸς (=ἐλαφόπουλο) *ἔριφος *ἑρπετὸν (γενικῶς) *ἔρσαι (μτφ. νεογέννητα ἀρνιά, ὄψιμα) *ἐρωδιὸς (εἶδος ὀρνέου, νυχτοκόρακας) *εὐλὴ (σκουλήκι που παράγεται στὸ χαλασμένο κρέας, μυγόφτυσμα) *ἡμίονος *θηρίον (γενικῶς) *θὼς (=τσακάλι) *ἵππος *ἵρηξ ἢ ἱέραξ (=γεράκι) *ἰχθὺς *ἶψ (εἶδος σκουληκιοῦ ποὺ κατατρώγει τὰ κέρατα ἢ τα κλήματα, σαράκι) *κάπρος * κέλης (=ἄλογο) *κεμάς, ἡ (εἶδος ἐλαφιοῦ. Κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη, διετὲς ἐλάφι) *κὴξ ἢ κήυξ (θαλασσοπούλι – ἴσως ὁ γλάρος) *κῆτος (μεγάλο θαλάσσιο ζῶο, γενικῶς) *κίρκος = γεράκι – τὸ κιρκινέζι) *κίχλη (=τσίχλα) *κολοιὸς (=κόρακας) *κορώνη (=κουρούνα, καρακάξα) *κριὸς *κύκνος *κύμινδις, ὁ (εἶδος γερακιοῦ ἢ ἀετοῦ. Λέγεται καὶ χαλκὶς) *κυνάμυια (=σκυλόμυγα, ἴσως τὸ τσιμπούρι. Ὡς ὕβρις πρὸς ἀναιδεῖς γυναῖκες) *κυνοραϊστὴς (=κρότων, παρασιτικὸ ζωύφιο – τσιμπούρι) *κύων (=σκύλος) *λαγωὸς (=λαγὸς) * λάρος (=γλάρος) * λέων * λὶς (=λέων) *λύγξ, ὁ (εἶδος μεγάλου σαρκοφάγου, αἱμοβόρου αἰλουροειδοῦς – λύγκας) *λύκος *μῆλον (=πρόβατο) *μόρφνος (εἶδος ἀετοῦ) *μυῖα (=μύγα) *νεβρὸς (τὸ νεογνὸ τοῦ ἐλαφιοῦ – ἐλαφόπουλο) *νυκτερὶς (=νυκτερίδα) *ὄις/οἶς (=πρόβατο, ἀρσενικὸ ἢ θηλυκὸ) *οἶστρος (ἀλογόμυγα) *οἰωνὸς (γενικὴ ὀνομασία πτηνῶν, ἰδίως μεγάλων σαρκοβόρων ὅπως ὁ ἀετός, ὁ γύπας, τὸ γεράκι) *ὄρνις (λέγεται για πτηνὰ μικρὰ καὶ μεγάλα) *ὄφις *πάρδαλις/πόρδαλις (=πάνθηρας, λεοπάρδαλη) *πέλεια/πελειὰς (=ἀγριοπερίστερο) *περκνὸς (εἶδος ἀετοῦ μὲ μαῦρα φτερὰ) *πόρταξ/πόρτις (=δάμαλις, μοσχαράκι) *πρόξ, ἡ (=ζαρκάδι ἢ ἐλάφι) *πῶλος (=τὸ νεογνὸ τοῦ ἀλόγου, πουλάρι) *σκύλαξ (=σκυλάκι – ἀλλὰ καὶ κάθε νεογέννητο θηρίο) *στρουθὸς (=σπουργίτης) *σῦς (=χοῖρος) *σφὴξ (=σφήκα) *ταῦρος *τῆθος τό, (=στρεῖδι) *τράγος *τρήρων (ἄγριο περιστέρι) *ὗς (=χοῖρος, ἄγριος ἢ ἥμερος) *φήνη (εἶδος ἀετοῦ, θαλάσσιος ἀετὸς) *φώκη (=φώκια) *χαλκὶς (βλ. κύμινδις) *χελιδὼν *χὴν (=χήνα) *χίμαιρα (=κατσίκα) *χοῖρος *ψὰρ (=μαυροπούλι, ψαρόνι).
Περισσότερες ἀπὸ 80 ὀνομασίες, ἀρκετὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἐπιβιώνουν μέχρι σήμερα εἴτε ἀπαράλλακτες εἴτε μὲ μικρὲς μορφολογικὲς μεταβολές. Ἂν θέλαμε νὰ ταξινομήσουμε τὰ ζῶα αὐτά, θὰ διαπιστώναμε ὅτι 29 εἶναι πτηνά, 23 οἰκόσιτα, 9 ἔντομα, 6 ὑδρόβια, 2 ἑρπετά, 15 ἄγρια θηλαστικὰ ἢ μή. Ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ὀνόματα αὐτὰ εἶναι ταυτόσημα (δηλώνουν τὸ ἴδιο ζῶο). Διαπιστώνουμε δηλαδὴ ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὸν μεγάλο ἀριθμὸ ζώων ὑπάρχει καὶ ἀξιοσημείωτη ποικιλία, ἀποτέλεσμα ἀσφαλῶς τοῦ ἐνδιαφέροντος ποὺ ἀνέκαθεν εἶχε ὁ ἄνθρωπος γιὰ γνωριμία μὲ τὸ περιβάλλον μέσα στὸ ὁποῖο καὶ ὁ ἴδιος ζεῖ καὶ κινεῖται. Πρέπει ὅμως νὰ τονισθεῖ καὶ τὸ ὅτι, ἐνῶ ὑπάρχουν ὀνόματα μὲ γνωστὴ τὴν ἐτυμολογία τους (ἑπομένως καὶ τὸ ἀρχικὸ νόημά τους), δὲν εἶναι λίγα ἐκεῖνα ποὺ ἔχουν ἀβέβαιη ἢ δυσερμήνευτη προέλευση (πόρτις, πρόξ, πῶλος, σκύλαξ, στρουθός, σφήξ, ταῦρος κ.ἄ).
Εἶναι αὐτονόητο ὅτι πρόθεση τοῦ Ὁμήρου δὲν ἦταν νὰ δώσει ὑλικὸ γιὰ συγγραφὴ ἐγχειριδίου ζωολογίας. Οἱ ἐπιλογές του ὀφείλονταν στὸ ὅτι ἤθελε νὰ θέσει στὴν ὑπηρεσία τῆς τέχνης του ἰδιότητες ἢ συμβολισμοὺς ποὺ ἐκ φύσεως ἢ λόγω ἀντιλήψεων τῆς ἐποχῆς ἔφεραν τὰ ζῶα ποὺ χρησιμοποίησε. Γιὰ παράδειγμα, στὸν ἀετὸ ἀναφέρεται ἄλλοτε ἐπειδὴ χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴ φυσικὴ δύναμη καὶ ὁρμητικότητά του, ἄλλοτε ἐπειδὴ ὄντας σύμβολο τοῦ Δία μεταφέρει ὡς “οἰωνὸς” στοὺς ἀνθρώπους τὴ θέληση τοῦ κορυφαίου τῶν θεῶν. Τὸ ἀηδόνι τοῦ προσφέρει τὴν ποικιλότονη (“πολυηχῆ”) φωνή του, ὁ λύκος, τὸ τσακάλι καὶ ἡ λεοπάρδαλη τὴν ἄγρια καὶ αἱμοβόρα φύση τους, τὸ χελιδόνι τὴ φωνή του, ὁ γλάρος τὸ φτερούγισμά του πάνω ἀπὸ τὴ θάλασσα τὴν ὥρα ποὺ βουτάει νὰ πιάσει τὴν τροφή του, ὁ λαγὸς τὴ “μοίρα” του νὰ εἶναι τὸ προσφιλὲς θήραμα τοῦ σκύλου καὶ τοῦ κυνηγοῦ. Τὸ φίδι στὰ νύχια τοῦ ἀετοῦ ἔσπειρε τὸν τρόμο στὸ στρατόπεδο, καθὼς τὸ πέταγμα ἦταν ἀπὸ τὴν ἀριστερὴ μεριὰ – δόθηκε ὅμως ἔτσι ἡ εὐκαιρία στὸν Ὅμηρο νὰ γράψει τὸν ἀθάνατο στίχο “εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης”.
Γενικὰ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι τὰ ζῶα στὰ ἔργα τοῦ Ὁμήρου ἀποτελοῦν σημαντικὴ ψηφίδα, καθὼς ἀποτελοῦν βασικὸ ὑλικὸ σὲ παρομοιώσεις, μεταφορές, ἀλληγορίες, εἰκόνες καὶ ἄλλα μέσα τὰ ὁποῖα χρωματίζουν καὶ ὀμορφαίνουν τόσο τὴν ἀφήγηση ὅσο καὶ διαλόγους ποὺ εἶναι ἐνταγμένοι σ’ αὐτήν. Ἂν μάλιστα λάβουμε ὑπ’ ὄψη ὅτι χρησιμοποίησε ὄχι μόνο ζῶα ἀλλὰ καὶ φυτὰ καὶ τὴ φύση ὁλόκληρη με τὴν ποικιλία τῆς μορφῆς της καὶ μὲ τὰ φαινόμενα ποὺ συντελοῦνται σ’ αὐτὴν (ἀστραπή, βροντή, χαλάζι, χιόνι, ἀέρας, καταιγίδα, θαλασσοταραχή, ἐναλλαγὴ τῶν ἐποχῶν τοῦ ἔτους, ἀνατολὴ καὶ δύση τοῦ ἥλιου κ.λπ.), θὰ καταλάβουμε καλύτερα τὸ μέγεθος τῆς ἀξίας τῶν ἔργων του. Ἀξίας ποὺ δὲν περιορίζεται μόνο στὸ παιδαγωγικὸ μέρος τοῦ περιεχομένου τους ἀλλὰ θεμελιώνεται καὶ στὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ὁ μέγιστος τῶν ποιητῶν πῆρε τὴν ὕλη καὶ τὴν ἔκαμε πνεῦμα, πάτησε στὴ γῆ καὶ ὑψώθηκε ὣς τὴν κορφὴ τοῦ Ὀλύμπου, ἦταν ἄνθρωπος καὶ ἔγινε ὁμοτράπεζος τῶν Μουσῶν.
*φιλόλογος
