Η ψυχανάλυση είναι µια θεωρία και µια θεραπευτική πρακτική που εστιάζει στη µελέτη του ασυνειδήτου. Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε από τον Sigmund Freud 1856-1939 ο οποίος ήταν γιατρός, ειδικευµένος στη νευρολογία και µετά τη µαθητεία του πάνω σε θέµατα υστερίας, στο Παρίσι και στη Βιέννη, ανέπτυξε τη θεωρία και πρακτική της ψυχανάλυσης. Έργο σταθµός για την εκδίπλωση της θεωρίας και πρακτικής της ψυχανάλυσης, υπήρξε το νεανικό έργο του Freud, Η ερµηνεία των ονείρων το οποίο δηµοσιεύτηκε το 1900, µια δηµοσίευση την οποία ο ίδιος θεωρούσε ανάµεσα στις πιο σηµαντικές του και γι αυτό φρόντιζε να επικαιροποιεί σε όλη του την ζωή. Σε αυτή την εργασία κάνει την εµφάνισή της η επαναστατική έννοια του ασυνειδήτου και προβάλλεται η σηµασία που έχει στον καθορισµό των περισσότερων πτυχών της νοητικής ζωής και του χαρακτήρα του ανθρώπου. Το ασυνείδητο περιλαµβάνει σκέψεις, επιθυµίες και ορµές που είναι καταπιεσµένες, άρα δεν είναι προσβάσιµες από τη συνείδηση του ατόµου διότι θεωρούνται µη αποδεκτές. Θεωρούνται µη αποδεκτές αυτές οι καταπιεσµένες σκέψεις και οι επιθυµίες, διότι όλοι µεγαλώνουµε µαθαίνοντας τι είναι αποδεκτό και τι όχι από την οικογένεια και την κοινωνία. Αισθανόµαστε ότι αν αποδεχτούµε τις σκέψεις και τις επιθυµίες του ασυνειδήτου µας, τότε ίσως χάσουµε την έγκριση όχι µόνο από το άµεσο περιβάλλον µας αλλά και από τους οικείους µας.
Ό,τι ωστόσο καταπιέζεται και φωλιάζει στο ασυνείδητο πιέζει το άτοµο και απαιτεί να εκφραστεί, καθώς στηρίζεται σε ορµές και επιθυµίες, πολύ συχνά σεξουαλικού χαρακτήρα κι έτσι υπάρχει µια διαρκής πάλη µεταξύ των καταπιεσµένων δυνάµεων που γυρεύουν διέξοδο και των δυνάµεων της συνείδησης που επιχειρούν να τις καταπιέσουν, σφαλίζοντάς τις στο ασυνείδητο και απαγορεύοντάς τους την έξοδο. Η πάλη αυτή έχει ως αποτέλεσµα νευρωτικά συµπτώµατα, όνειρα, γλωσσικά ολισθήµατα και πολλές άλλες µορφές ψυχικής έκφρασης µεταξύ των οποίων σηµαίνουσα θέση έχουν και οι διάφορες µορφές τέχνης. Οι ασυνείδητες συγκρούσεις που σηµαδεύουν την ψυχική ζωή όλων των ανθρώπων έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην περίπτωση των δηµιουργικών ανθρώπων όπως οι καλλιτέχνες, διότι αυτές οι ασυνείδητες συγκρούσεις µπορούν να φωτίσουν το έργο τους, από τη σκοπιά φυσικά του δηµιουργού. Πολλά από τα κείµενα του Freud για την τέχνη ο οποίος παρεµπιπτόντως ήταν ένας ιδιαίτερα καλλιεργηµένος άνθρωπος, προτείνουν ερµηνείες των έργων τέχνης µε αναφορά στο δηµιουργό τους και στην ψυχική του ζωή κι έτσι µπορεί κανείς να ερµηνεύσει τα κείµενα του Freud για τον Leonardo da Vinci, για τον Michelangelo, για τον Shakespeare, για την ελληνική τραγωδία ειδικά τον Οιδίποδα τύραννο και για τον Henrik Ibsen, για να αναφέρουµε κάποια από αυτά.
Ο πιο γνωστός ψυχαναλυτής και ερµηνευτής του Sigmund Freud αλλά και ο πλέον αµφιλεγόµενος, ήταν ο Γάλλος Jacques Lacan 1901-1981 του οποίου η ανάγνωση του Freud σµίλευσε σε µεγάλο βαθµό τη µεταπολεµική Γαλλική σκέψη και φιλοσοφία. Ενώ στον Freud ωστόσο δίνεται έµφαση στο ορµέµφυτο του έρωτα, στον Lacan η έµφαση µετατίθεται στο ένστικτο του θανάτου και στην επιθυµία της έλλειψης. Η ψυχαναλυτική θεωρία του Lacan επίσης οφείλει πολλά στη σηµειωτική γλωσσολογία του Ferdinand de Saussure και στη δοµική ανθρωπολογία του Claude Levi-Strauss. Για τον Lacan το ασυνείδητο δοµείται ως γλώσσα. Κεντρική σηµασία στην ψυχαναλυτική θεωρία του Lacan η οποία συντάχθηκε εν πολλοίς από τις σηµειώσεις όσων παρακολουθούσαν τις διαλέξεις του, έχει το στάδιο του καθρέφτη στο οποίο αναπτύσσεται η ιδέα µιας παραγνώρισης του ειδώλου του παιδιού στον καθρέφτη σε πολύ µικρή ηλικία η οποία θα έχει σχισµατικές επιπτώσεις στη µετέπειτα ζωή του, επιβάλλοντας ένα ισόβιο διχασµό ανάµεσα στην ανάγκη να ταυτιστεί µε το είδωλο που βλέπει και στην ανικανότητά του να το κάνει. Στο πλαίσιο του ισόβιου αυτού διχασµού ο Lacan αναπτύσσει τη διάκριση µεταξύ πραγµατικής, φαντασιακής και συµβολικής τάξης. Η σύγκρουση µεταξύ πραγµατικής και συµβολικής τάξης «επιλύεται» στον τοµέα της φαντασιακής τάξης. Από την πλευρά της, η πραγµατική τάξη προκύπτει από την ένταση µεταξύ των επιδιώξεων της φαντασιακής και των περιορισµών της συµβολικής. Η απόλαυση, jouissance, προέρχεται από την καταστρατήγηση των ορίων του λόγου και της συµβολικής τάξης που συχνά παρατηρούµε σε έργα τέχνης τα οποία αµφισβητούν µε τρόπο καταλυτικό τον κόσµο και τις συµβάσεις του. Εδώ µπορεί κανείς να αναφερθεί στον Bruce Nauman και στις εγκαταστάσεις του αλλά και στην Cindy Sherman η οποία µέσω της φωτογραφίας δείχνει τον τρόπο µε τον οποίο ο εαυτός αντιµετωπίζεται ως κάποιος άλλος, ως µια αλλοτριωτική ταυτότητα µε την οποία αναγκαζόµαστε να συµβιώσουµε, κάνοντας µια παραδειγµατική εφαρµογή του σταδίου του καθρέφτη του Lacan.
(Η συγκεκριµένη εισήγηση αποτέλεσε την εισαγωγή του γράφοντα ως συντονιστή της εσπερίδας στο Ψυχιατρικό Νοσοκοµείο Αττικής στις 6/10/2024 για την Τέχνη και την ψυχανάλυση, στο πλαίσιο της εικαστικής έκθεσης ∆εύτερη ευκαιρία και κατόπιν πρόσκλησης του Καθ. Παναγιώτη Πάγκαλου µε τους καθ. Φώτη Καγκελάρη, καθ. Νεφέλη Κιρκίτσου και οµ. καθ. Κωνσταντίνο Μωραϊτη.)
*Ο δρ Κωνσταντίνος Β. Πρώιµος είναι επίκουρος καθηγητής Ιστορίας, Θεωρίας και Κριτικής της Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήµιο Πατρών
