“…Ο τόπος μας είναι υπέροχος. Πέτρα ρίχνεις και φυτρώνει. Πώς φτάσαμε λοιπόν στο σημείο να μην έχουμε αλεύρι να κάνουμε ψωμί για να φάνε τα παιδιά μας και ζωοτροφές για να τρώνε τα ζώα μας; Πού θα φτάσει η εξάρτηση από τους ξένους;…”
Γιάννης Τσουκάτος, 2016 1
Η συγκλονιστική προσφορά και αλληλεγγύη, που ο ελληνικός λαός δείχνει στον κόσμο της προσφυγιάς, οι μεμονωμένες ρατσιστικές αντιδράσεις, η κυβερνητική αντιμετώπιση – υποχώρηση στα κελεύσματα των “εταίρων” οι οποίοι άλλωστε προκαλούν και προωθούν τους πολέμους, αλλά και οι ποικίλες πολιτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις των τελευταίων ημερών στην πόλη μας, δηλαδή: Η βραδιά ποίησης Χανιωτών λογοτεχνών, η θεατρική παράσταση “Λαμπεντούζα” του Βιρβιδάκη νωρίτερα, η προβολή του ντοκιμαντέρ “Χωρίς διαβατήριο” από αριστερή συλλογικότητα, η ομιλία του καθηγητή Θόδωρου Μαργαρίτη από εργατικά σωματεία, οι όποιες κινητοποιήσεις με κατάληξη την αντιπολεμική κατά των βάσεων πορεία στο Μαράθι από αριστερές συλλογικότητες σε μια προσπάθεια κοινής δράσης με πρωτοβουλία των φοιτητών, όλ’ αυτά με παρακίνησαν να ψηλαφίσω τη σχέση διανόησης και πολιτικής και πιο συγκεκριμένα μάλιστα τέχνης και πολιτικής.
Υπάρχει, λοιπόν, διάχυτη μια αντίληψη πως οι καλλιτέχνες -και οι διανοούμενοι γενικότερα- αποτελούν ούτε λίγο ούτε πολύ τους πρωτοπόρους οδηγητές των κοινωνιών. Μακάρι να ’ταν έτσι: Ο Αντώνιο Γκράμσι2 διακρίνει τους διανοούμενους: α. σε “λειτουργικούς”, εκείνους δηλαδή που με τον στοχασμό ή την τέχνη τους εκφράζουν αυτά που πιστεύουν χωρίς να εξαργυρώνουν τη γνώση τους σε δημόσια ή όποια άλλα ταμεία και β. σε “οργανικούς”, εκείνους δηλ. που εκφράζουν κατά πως υπαγορεύει η τσέπη τους, αφού η κυρίαρχη τάξη έμμεσα ή άμεσα εξαγοράζει το έργο τους.
Είναι βέβαια αλήθεια ότι συνήθως αποτελούν τα πιο ευαίσθητα άτομα και με τα πιο “ευήκοα ώτα” στα μηνύματα των καιρών, γι’ αυτό άλλωστε κι έχουν μεγάλη ευθύνη για τις επιλογές τους. Ομως αυτό έχει να κάνει και με την κίνηση της κοινωνίας, δηλαδή και οι πιο “λειτουργικοί” διανοούμενοι, μολονότι δημιουργούν κατά συνείδηση, συχνά καρκινοβατούν ή σταματούν ως ένα σημείο, αν δεν υπάρχουν λαϊκά κινήματα να τους ταρακουνήσουν ή αν το “καπνισμένο τσουκάλι” της κοινωνίας δεν κουφοβράζει.
Έτσι εκφράστηκαν οι διαφωτιστές στη Δύση και βοήθησαν στη Γαλλική Επανάσταση, έτσι η Γαλ. Επανάσταση και οι κατοπινές εξεγέρσεις κι επαναστάσεις, γεννήσαν λογοτέχνες σαν τον Μπαλζάκ και τον Ουγκώ, ζωγράφους σαν τον Ντελακρουά και τον Κουρμπέ, μα και τους δικούς μας, Κάλβο, Σολωμό, Κοραή, Ρήγα Φεραίο, αλλά και τον Λόρδο Μπάιρον, που έδωσε ακόμα και τη ζωή του μακριά απ’ τον τόπο του, κόντρα στην τάξη του, για το δίκιο των σκλαβωμένων Ελλήνων, παναπεί για την πανανθρώπινη τη λευτεριά.
Μέσα από το καμίνι της ταξικής πάλης και της πάλης των ιδεών σε Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία, Ελλάδα κ.α., στοχάζονται και διατυπώνουν τις θεωρίες τους οι Μαρξ, Ένγκελς, Προυντόν κ.ά. Αλλά και κορυφαίοι καλλιτέχνες, όπως ο Λούντβιχ Μπετόβεν, σφραγίζουν την παγκόσμια ιστορία!
Συχνά, φυσικά, κάποιοι καλλιτέχνες εκφράζονται με διττό τρόπο όπως ο Ντελακρουά που προανέφερα, όταν υμνεί μεν τη Γαλλική και την Ελληνική Επανάσταση με το έργο του, ενώ τον ίδιο καιρό ζωγραφίζει τις “Γυναίκες της Αλγερίας” γεμάτες ηδυπάθεια και… ευτυχία (αφού παρεμπιπτόντως η Αλγερία ήταν αποικία της Γαλλίας). Σε αντιπαράθεση δηλ. με τις “Γυναίκες της Αλγερίας” του Π. Πικάσο έναν αιώνα μετά, αλλά και στα καθ’ ημάς, με τα μεγάλα τραγούδια του Τσιτσάνη “Ζαΐρα”, “Σεράχ”, “Αράπικο λουλούδι”, “Ακρογιαλιές δειλινά”, “Σκλάβα του Πασά” κ.ά. Αλλά τότε, στη μεν Αλγερία υπήρχε απελευθερωτικό κίνημα, ενώ την Ελλάδα συγκλόνιζε η Εθνική Αντίσταση και ο Εμφύλιος.
Και σε κάθε περίπτωση, το παγκόσμιο, εργατικό ρωμαλέο κίνημα της εποχής, δεν μπορούσε ν’ αφήσει ανεπηρέαστη κάθε καλλιτεχνική δημιουργία.
Στην τσαρική Ρωσία αντίστοιχα, που κυοφορεί τις επαναστάσεις του 1905 και την Οκτωβριανή, δεν θα μπορούσαν να μη γεννηθούν οι τεράστιες προσωπικότητες της μεγάλης ρωσικής λογοτεχνίας, της μουσικής και της ζωγραφικής 3.
Ας μη γελιόμαστε όμως: Οι διανοούμενοι δεν αποτελούν κάποια κοινωνική τάξη, ούτε καν στρώμα με κάποια ιδιαίτερα οικονομικά ή άλλα συμφέροντα. Δεν αποτελούν καν συντεχνίες, όπως σε προηγούμενες περιόδους, κοινωνικές. Είναι σκορπισμένοι μέσα στο κοινωνικό σώμα κι απλά καθρεφτίζουν τις αντιθέσεις τους. Κάποιες φορές καταφέρνουν ώστε το έργο τους να είναι μεγεθυντικός φακός που δείχνει τις πληγές ή τους στόχους, κάποιες όχι.
Για παράδειγμα, στη Βραδιά Ποίησης στη Δημ. Βιβλιοθήκη, ακούστηκαν πολλά εξαιρετικά ποιήματα. Ποιήματα αφιερωμένα στους πρόσφυγες και τους μετανάστες, κάποια μάλιστα συγκλονιστικά, που όμως περιορίστηκαν στα ουμανιστικά όρια της συμπόνιας και της καταδίκης του άδικου. Δεν μας έδειξαν δηλαδή ποιος, ποιοι τάχα φταίνε για τ’ άδικο, έτσι ώστε η συμπόνια να μετατραπεί σε οργή, σε γνώση και σε δράση. Μόνο ένας λαϊκός στιχουργός προς το τέλος, επιχείρησε με οργίλο μεν, πλην όμως αμήχανο και λάθος κατά τη γνώμη μου τρόπο, εστιάζοντας στο πρόβλημα της Συρίας, τουλάχιστον όμως το επιχείρησε.
Και είναι φυσικό αυτό, καθώς είπαμε οι καλλιτέχνες συνήθως αντανακλούν ό,τι συμβαίνει στην κοινωνία. Η ελληνική κοινωνία αυτό τον καιρό αυτό που κάνει στο προσφυγικό είναι η περίθαλψη κι η φροντίδα, ένα γάλα για το παιδί που πεινά, ένα ζεστό τσάι για τον ενήλικα που ξεπαγιάζει, πράξεις μεγάλες ή μικρές, ηρωικές, που πολλές δεν τις μαθαίνουμε. Αλλά ως εκεί.
Ο Γιάννης Τσουκάτος, θερμός και ανιδιοτελής ακτιβιστής, στο εξαιρετικό βιβλίο του “Ο Άη-Ντάρτης και άλλες ιστορίες”, όπου κάποια διηγήματά του αναφέρονται στην προσφυγιά, προχωρά παραπέρα. Όμως, η “πλημμύρα των δακρύων” των αδικημένων αυτού του κόσμου δεν αρκεί, αν δεν γίνει οργή, να πνίξει τα παλάτια των αδικητών -των ιμπεριαλιστών θα έλεγα εγώ· κι αν δεν ορθωθεί ένα μαζικό αγωνιστικό μέτωπο των λαών ενάντιά τους, όπως έχει συμβεί κι άλλες φορές στην ιστορία.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Γιάννης Τσουκάτος: “Ο Άη – Ντάρτης και άλλες ιστορίες” (εκδόσεις ΕΡΕΙΣΜΑ, 2016).
2. Αντόνιο Γκράμσι: Μαρξιστής Ιταλός διανοούμενος, από τους ιδρυτές του Κ.Κ.Ι.
3. Γκόγκολ, Τσέχοφ, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Γκόρκι, Ρωσική Πρωτοπορία (στη ζωγραφική), Καντίνσκι, Τσαϊκόφσκι κ.ά. Αντίστοιχα στην Αγγλία αλλά και στην Αμερική, με τα ρωμαλέα κινήματα της εποχής.
