Στις αρχές του 20ου αιώνα, στη ζωγραφική1, το θεματικό ενδιαφέρον μετακινείται από τα ιστορικά θέματα προς την τοπιογραφία με βασικό αντικείμενο την απόδοση του Ελληνικού φωτός, του Ελληνικού χρώματος και του Ελληνικού τοπίου. Με τις θεματικές αυτές ασχολούνται κυρίως ο Κωνσταντίνος Παρθένης, ο Κωνσταντίνος Μαλέας, Νικόλαος Λύτρας και ο Γιώργος Μπουζιάνης.
Γενικότερα, στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, η σύνδεση με το Μόναχο ατονεί και το ενδιαφέρον στρέφεται προς το Παρίσι, όπου κυριαρχούν ο ιμπρεσιονισμός και ο μεταϊμπρεσιονισμός – κινήματα, που επηρεάζουν τους Έλληνες δημιουργούς της εποχής.
Η δεκαετία του ’30 υπήρξε ο επόμενος βασικός σταθμός για την Ελληνική εικαστική δημιουργία, όταν εμφανίσθηκαν στο προσκήνιο καλλιτέχνες όπως ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Σπύρος Βασιλείου, ο υπερρεαλιστής Νίκος Εγγονόπουλος (το 1954 εκπροσώπησε την Ελλάδα στη Μπιενάλε της Βενετίας), ο Αλέκος Κοντόπουλος (εισήγαγε την αφαίρεση στην ελληνική ζωγραφική) και ο Σπύρος Παπαλουκάς.
Οι καλλιτέχνες αυτοί κατά κύριο λόγο επιχείρησαν να συνδυάσουν τις ευρωπαϊκές πρωτοποριακές ιδέες με την ελληνική παράδοση.
Αξίζει, όμως, να διαβάσουμε όσα καταγράφει ο Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, επίκουρος καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, για την περίοδο του Μεταξά2.
«Το τόσο δύσκολο πρόβλημα της τέχνης στην Ελλάδα για το οποίον τόσα γράφτηκαν και τόσα εξακολουθούν να γράφονται και από ειδικούς και από ανίδεους, ετέθη, μια φορά για πάντα, εκ μέρους ενός ανθρώπου που, ως σήμερα, δεν είχε τίποτε το κοινόν με την τέχνην.
Ασχολούμενος όμως με την ανωτάτην όλων των τεχνών, την τέχνην του διοικείν, εκείνην που οι Ινδοί φιλόσοφοι αποκαλούν Βασιλικήν Τέχνην, εβρήκε συγχρόνως και την αρμόζουσαν λύσιν στο πολυπλοκότατο αυτό ζήτημα που απασχολεί τις καθ’ εαυτό πλαστικές τέχνες». Με αυτή την αμετροεπή παραδοχή ο Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας, ένας νεωτεριστής -πρωτοπόρος για τα ελληνικά δεδομένα- καλλιτέχνης, γόνος μιας ισχυρής οικογένειας ταυτισμένης πολιτικά με τους βενιζελικούς, εκθείαζε, το 1938, την παρέμβαση του Ιωάννη Μεταξά στον καλλιτεχνικό χώρο και αποδεχόταν ουσιαστικά την πολιτισμική θεωρία του των τριών πολιτισμών. Δεν ήταν ο μόνος. Αμεσα ή έμμεσα εκείνα τα χρόνια, ένα ευρύτατο φάσμα καλλιτεχνών, όλων των ιδεολογικοπολιτικών πεποιθήσεων και τεχνοτροπικών τάσεων είχαν είτε εργαστεί για λογαριασμό του καθεστώτος, είτε αποδεχθεί την αμέριστη εύνοιά του. Σημαίνοντα στελέχη των Φιλελευθέρων και προσωπικοί φίλοι του Βενιζέλου, όπως ο διευθυντής της ΑΣΚΤ Κώστας Δημητριάδης και ο διευθυντής της ΕΠΜΑΣ Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ανακηρύχθηκαν διαδοχικά, το 1936 ο πρώτος και το 1938 ο δεύτερος, ακαδημαϊκοί. Ο Μιχάλης Τόμπρος, ένας άλλος “πρωτοπόρος” του Μεσοπολέμου, εκλέχτηκε καθηγητής στην ΑΣΚΤ το 1937 χάρη στην υποστήριξη του καθεστώτος.
Ο Τόμπρος, μαζί με τους Κωστή Παρθένη και Άγγελο Θεοδωρόπουλο, επιλέχθηκαν για να εκπροσωπήσουν την Ελλάδα στην Μπιενάλε της Βενετίας του 1938. Οι Φώτης Κόντογλου και Γιώργος Γουναρόπουλος δέχθηκαν, ύστερα από ανάθεση, να φιλοτεχνήσουν τις γνωστές τοιχογραφίες τους στο Δημαρχείο των Αθηναίων, το 1938-1939.
Στη Γ΄ Πανελλήνια του 1940, βραβεύθηκαν μεταξύ άλλων οι Γιάννης Μόραλης, Γιάννης Παππάς και Τάσσος.
Φιλελεύθεροι και αριστεροί καλλιτέχνες, όπως οι Γιώργος Λυδάκης, Νίκος Καστανάκης, Φ. Κόντογλου, Ηλίας Φέρτης, Κώστας Ηλιάδης, Δημήτρης Γιολδάσης, Αντώνης Πολυκανδριώτης, Απόστολος Γεραλής κ.ά., φιλοτέχνησαν τις είκοσι μνημειακών διαστάσεων ζωγραφικές συνθέσεις με θέματα “τη ζωή του εργάτη και τα κρατικά και ιδιωτικά μέτρα για την προστασία και ψυχαγωγία των εργαζομένων”, που εκτέθηκαν στην προπαγανδιστική έκθεση “Χαρά και Εργασία” το 1938 στο Ζάππειο, την οποία επισκέφθηκαν 140.000 επισκέπτες.
Οταν ο Περικλής Βυζάντιος έγραψε στις σελίδες του Νέου Κράτους ότι «εξαιρέσει δεκάδος αιωνίως διαμαρτυρομένων καλλιτεχνών ολόκληρος ο καλλιτεχνικός κόσμος είναι σύμφωνος με το πρόγραμμα της Κυβερνήσεως», εξέφραζε μια ευρύτερη συμφωνία πολλών συνάδελφών του που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο είχαν ευνοηθεί ή έλπιζαν να ευνοηθούν από το καθεστώς[…]
Ο Μεταξάς, στην πολιτιστική του πολιτική, είχε ακολουθήσει περισσότερο εκείνη των Μουσολίνι και Γκιουζέπε Mποτάϊ παρά των Χίτλερ, Γκέμπελς και Άλφρεντ Pόζενμπεργκ, επιδεικνύοντας έτσι μια φιλελεύθερη-πλουραλιστική στάση στα καλλιτεχνικά ζητήματα. Ο πλουραλισμός αφορούσε βέβαια μόνο τις υφολογικές αναζητήσεις και όχι το ιδεολογικό περιεχόμενο των έργων. […]
Οι σημαντικότερες παρεμβάσεις στις εικαστικές τέχνες σε θεσμικό επίπεδο ήσαν:
1) Η αναδιοργάνωση και αναβάθμιση της Διεύθυνσης Καλών Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας·
2) Η ίδρυση της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών με ετήσια επιχορήγηση 150.000 δρχ.
3) Η θεσμοθέτηση της Ετήσιας Πανελλήνιας Καλλιτεχνικής Έκθεσης.
Η πρώτη νομοθετική παρέμβαση της 4ης Αυγούστου στις τέχνες συνδέθηκε με τη γενική αναδιοργάνωση του υπουργείου Παιδείας.
Περιελάμβανε την επανασύσταση της Διεύθυνσης Καλών Τεχνών και Γραμμάτων του υπουργείου και την ταυτόχρονη σύσταση της Διεύθυνσης Καλών Τεχνών με ιδιαίτερα τμήματα:
α) Εικαστικών τεχνών
β) Μουσικής
γ) Γραφείο οργανώσεως εκθέσεων (Νόμος 782/1937).
Στις θέσεις κλειδιά των διευθυντών τοποθετήθηκαν οι Κωστής Μπαστιάς και Παντελής Πρεβελάκης. Ο νεαρός λογοτέχνης πολύ γρήγορα, αναδείχθηκε σε ρυθμιστή της καλλιτεχνικής ζωής.
Τον Φεβρουάριο του 1939 και σε ηλικία 30 μόνο ετών, ο Πρεβελάκης ήταν διευθυντής Καλών Τεχνών του υπουργείου, Βασιλικός Επίτροπος στην ΑΣΚΤ, καθηγητής της Iστορίας της Tέχνης στην ίδια Σχολή καθώς και στη Σχολή του Βασιλικού Θεάτρου, Επίτροπος της ελληνικής συμμετοχής στην Μπιενάλε της Βενετίας και μέλος όλων των κρατικών επιτροπών για τα θέματα των εικαστικών τεχνών[…]»..
Τον Ιανουάριο, εξάλλου, του 1938, ο Νίκος Εγγονόπουλος3 παρουσιάζει για πρώτη φορά έργα του, τέμπερες σε χαρτί που εικονίζουν παλιά σπίτια πόλεων της Δ. Μακεδονίας, στην Έκθεση “Τέχνη της Νεοελληνικής Παραδόσεως”, οργανωμένη από το σύλλογο “Ελληνική Λαϊκή Τέχνη” στην Αίθουσα Στρατηγοπούλου.
Συνεργάζεται ακόμη στις μακέτες των αρχοντικών, που κατασκευάζει ο Δ. Πικιώνης με χορηγία του υπουργείου Τουρισμού. Τον επόμενο μήνα, μεταφράζει ποιήματα του Tristan Tzara, που δημοσιεύονται στο τεύχος Υπερ(ρ)εαλισμός Α’.
Ας δούμε την εικαστική διαδρομή του ζωγράφου Ν. Χατζηκυριάκου -Γκίκα στα χρόνια που μελετούμε, 1936 – 19404.
«[…]Ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας γεννιέται στην Αθήνα στις 26 Φεβρουαρίου του 1906. Πραγματοποιεί την πρώτη του έκθεση στο Παρίσι το 1923, στο Salon des Tuileries και στο Salon des Surindependants και στη συνέχεια συμμετέχει σε πολλές ομαδικές εκθέσεις.
Η πρώτη του ατομική έκθεση οργανώνεται στο Παρίσι το 1927 στην Galerie Percier, ενώ η πρώτη έκθεση στην Αθήνα, στην Αίθουσα Στρατηγοπούλου, το 1928, συστεγάζεται με τα έργα του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου. Καταξιωμένος ήδη καλλιτέχνης, το 1934, εγκαταλείπει το Παρίσι και έρχεται να εγκατασταθεί στην Αθήνα.
Στα 1935-1937 ο Γκίκας συνεργάζεται με τον αρχιτέκτονα Πικιώνη, τον ποιητή Παπατζώνη και το σκηνοθέτη Καραντινό στην έκδοση του περιοδικού, “Το Τρίτο Μάτι”.
Το 1937 επισκευάζει το σπίτι της οικογένειας Γκίκα στην Υδρα, όπου ζωγραφίζει τα πρώτα του έργα στα οποία βρίσκει οριστικά τον εαυτό του, συνδυάζοντας τα διδάγματα του κυβισμού με τη φύση, το φως και την αρχιτεκτονική της Ελλάδας[…]».
Ο Κώστας Παρθένης (1878-1967), με την ελαιογραφία του “Εργασία”, συνέβαλε -κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά (1939)- στη διακόσμηση του Δημαρχείου της Αθήνας. Δήμαρχος στην πρωτεύουσα ήταν, τότε, ο Αμβρόσιος Πλυτάς, που είχε διαδεχτεί τον Κ. Κοτζιά στο δημαρχιακό θώκο, όταν αυτός υπουργοποιήθηκε. «[…] Στο εν λόγω έργο του Παρθένη, η ιδέα της Εργασίας εκφράζεται με την εξιδανικευμένη φιγούρα ενός νεαρού ρωμαλέου άνδρα, με μια αξίνα επάνω στον ώμο του. Επάνω από τον άνδρα διακρίνεται η μορφή ενός αγγέλου, ο οποίος τοποθετεί ένα στέμμα στο κεφάλι του […]». 5
Επιπλέον, χρήζει, εδώ, ξεχωριστής αναφοράς και το ότι το σημαντικό μέρος των καλλιτεχνικών θησαυρών της Εθνικής Πινακοθήκης αποχτήθηκε κατά την αποφασιστικής σημασίας για την ελληνική τέχνη δεκαετία 1930-1940. Τούτο επιτεύχθηκε χάρη σε αγορές από τις πρώτες πανελλήνιες εκθέσεις των τελευταίων προπολεμικών ετών (1938, 1939, 1940), αλλά και από ιδιωτικές αίθουσες τέχνης.
Οσον αφορά, όμως, την Ελληνική γλυπτική της ίδιας χρονικής περιόδου, θα πρέπει να αναφέρουμε τα ονόματα των Γιαννούλη Χαλεπά, Θανάση Απάρτη, Αντώνιου Σώχου, και Πολύγνωτου Βαγή.
Επίσης να σημειώσουμε ότι το 1938 η Ελληνική γλυπτική εκπροσωπήθηκε στη Μπιενάλε της Βενετίας από το γλύπτη μαρμάρου και χαλκού, Μιχάλη Τόμπρο (1889-1974).
Ο Μιχάλης Τόμπρος χαρακτηρίστηκε ως πρωτοπόρος καλλιτέχνης και μοντέρνος λόγω των νεοτερικών στοιχείων που εισήγαγε. Γλύπτες αλλά και γενικά “καλλιτέχνες εγκαταστάσεων” πιο πρόσφατων γενεών, είναι ο Χρήστος Καπράλος, ο Γιάννης Παππάς, ο Γιώργος Ζογγολόπουλος, ο Κώστας Κουλεντιανός, ο Γεράσιμος Σκλάβος, ο Κοσμάς Ξενάκης και ο Τάκης.
Ο 26χρονος ζωγράφος Γιάννης Σπυρόπουλος, στα 1938, κερδίζει το Α΄ Βραβείο του Διαγωνισμού της Ακαδημίας Αθηνών (κληροδότημα Ουρανίας Κωνσταντινίδου) για τις υποτροφίες καλλιτεχνών Ευρώπης (3 χρόνια σπουδών).
Φεύγει για το Παρίσι, όπου συνεχίζει τις σπουδές του στην Ecole Superieure des Beaux Arts με δάσκαλο τον Charles Guerin και στις ελεύθερες Ακαδημίες Colarossi και Julian. Ο φωτογράφος Σπύρος Μελετζής, το 1938, εκθέτει στα Ιωάννινα τις ομορφιές της Ηπείρου, όπου δουλεύει από τον Απρίλη του 1937.
«Γυρίζει στην Αθήνα και κάνει έκθεση στον “ΠΑΡΝΑΣΣΟ”. Η πρώτη του φωτογραφική έκθεση. Μεγάλη συμμετοχή. Ενθουσιασμός, έπαινος απ’ όλους. Την έκθεση επισκέφθηκαν, όλη η Βασιλική Αυλή, ο Ι. Μεταξάς και τα μέλη της δικτατορικής Κυβέρνησης. Ολοι τους έμειναν έκπληκτοι μπροστά στην γοητεία της φωτογραφίας. Η έκθεση αυτή ανεβάζει τον δημιουργό της σε κορυφαίο Καλλιτέχνη-Φωτογράφο, έκανε βαθιά εντύπωση, έτσι που ο Τύπος για ολόκληρους μήνες σχολίαζε πολύ κολακευτικά το καλλιτεχνικό αυτό γεγονός.
Το 1939 ξεμπαρκάρει στην Κεφαλονιά, μένει 4 μήνες, φωτογραφίζοντας την ζωή των ανθρώπων και την αρχιτεκτονική του νησιού, κατόπιν γυρίζει στην Αθήνα για να ετοιμάσει την παραγγελία που έπρεπε να παραδώσει στις 28 Οκτωβρίου 1940 στο υπουργείο Τύπου»6. Δεν πρόλαβε, ξεσπά ο πόλεμος, βγαίνει στο βουνό (1940-1945), όπου καταγράφει την Αντίσταση του Ελληνικού λαού κατά του Γερμανού κατακτητή.
Μιλώντας για φωτογραφία, ας θυμηθούμε ότι το 1939, το Μεταξικό Υπουργείο Τουρισμού αναθέτει στη Nelly‘s (τη διάσημη φωτογράφο Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη) «τη διακόσμηση του Ελληνικού Περιπτέρου στη Διεθνή Έκθεση της Νέας Υόρκης. Η έναρξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου τη βρίσκει με τον σύζυγο και πολύτιμο συνεργάτη της, Άγγελο Σεραϊδάρη, στη Νέα Υόρκη. Έτσι, αρχίζει μια σχεδόν αναγκαστική εξορία που διήρκεσε είκοσι επτά χρόνια».7 Νωρίτερα, την ίδια χρονιά (1939), η Nelly‘s θα βρεθεί στην Κρήτη, ως απεσταλμένη πάλι του Υπουργείου Τουρισμού, για να φωτογραφίσει μέρη του νησιού για την τουριστική προβολή του εκτός Ελλάδος.
Η επανέναρξη της συστηματικής διδασκαλίας της χαρακτικής8 «[…]στην Α.Σ.Κ.Τ. με δάσκαλο τον Γιάννη Κεφαλληνό το 1932 και η πρώτη Πανελλήνια Έκθεση Χαρακτικής το 1938 από την ομάδα Ελλήνων Ζωγράφων – Χαρακτών ήταν τα πρώτα καθοριστικά βήματα για τη σταδιακή αναγνώριση της τέχνης της χάραξης, με τα ιδιαίτερα τεχνικά μέσα, την απαιτητική λιτότητα, τον έλεγχο του θέματος σε μικρές διαστάσεις και την γενικότερα απουσία της χρωματικής πληθωρικότητας. Σε όλη τη διάρκεια του περασμένου αιώνα η χαρακτική εικονογράφησε εκδόσεις και λευκώματα (Κογεβίνας, Γαλάνης, Θεοδωρόπουλος, Παπαδημητρίου, Πασχάλη, Κεφαλληνός, Βαρλάμος, Γραμματόπουλος, Κυριακίδης, Μπίστης, Τσαλαματά), υποστήριξε εθνικούς και ιδεολογικούς αγώνες (Βασιλείου, Αστεριάδης, Ζέπος, Κατράκη, Μαγγιώρου, Τάσσος, Δαγκλής), φιλοτέχνησε γραμματόσημα και χαρτονομίσματα (Κορογιαννάκης, Γιαννουκάκης, Βελισσαρίδης, Κεφαλληνός, Μαστιχιάδης, Ορφανός, Γ. Αγγελόπουλος, Κατσουλίδης, Γουρζής)[…].»
Η πρώτη πανελλήνια έκθεση χαρακτικής, η οποία μόλις αναφέρθηκε, διοργανώθηκε (1938) ως “Α’ Πανελλήνιος Έκθεσις Πρωτοτύπου Χαρακτικής” από τους Ευθύμη Παπαδημητρίου (1895-1958), Δημήτρη Γιαννουκάκη (1898-1991) και Βελισσαρίδη (1909-1994) και συντέλεσε για πρώτη φορά στην παρουσίαση μιας πλήρους εικόνας των δυνατοτήτων που παρέχει η χαρακτική. Μάλιστα, «[…] ο κατάλογος μάλιστα προλογίζονταν από τον λογοτέχνη και κριτικό Τέχνης Παντελή Πρεβελάκη και έγινε σημείο αναφοράς για το πνευματικό περιεχόμενο της νέας σχετικά τέχνης. Η έκθεση έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής από τα έντυπα της εποχής. Από την εποχή αυτή η χαρακτική διεκδικεί ισάξια αναγνώριση με τη ζωγραφική, έχοντας ξεφύγει πια από τα στενά δεσμά του εμπορικά μόνο αξιοποιήσιμου χειρωνακτικού προϊόντος[…]».9
Ενδιαφέρον, όμως, παρουσιάζει η είδηση ότι ιδρύθηκε, στις 28 Νοεμβρίου 1937, η Φιλοτελική Εταιρεία Αθηνών, πολιτιστικό και μη κερδοσκοπικό σωματείο, που αναγνωρίστηκε με την υπ΄ αριθ. 36/1937 απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών και καταχωρήθηκε στα Βιβλία αναγνωρισμένων σωματείων με αύξ. Αριθ. 4784/22–1–1938.»
[…]Ο Γεώργιος Παπαστεφάνου–Προβατάκις (1890-1978) υπήρξε ο πρώτος Πρόεδρος της ΦΕΑ, ο οποίος εμπνευσμένος από το Ολυμπιακό Πνεύμα δώρισε το 1964 στην Ελληνική Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων το Μουσείο των Σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, που ο ίδιος είχε δημιουργήσει με Ολυμπιακά γραμματόσημα και ενθυμήματα στην Ολυμπία του Νομού Ηλείας[…]».10
Τέλος, όπως γράφει ο Ματθιόπουλος11, «στις 3 Ιουνίου 1939, ο ίδιος ο Μεταξάς, ο οποίος από τις 25 Νοεμβρίου 1938 ήταν πλέον και υπουργός Παιδείας, εξήγγειλε την ίδρυση “Τμήματος παρά τη Γενική Διευθύνσει Γραμμάτων και Καλών Τεχνών σκοπόν έχοντος την εποπτείαν και τον έλεγχον των καλλιτεχνικών πραγμάτων” (εφ. Ελεύθερον Βήμα, 4 Iουνίου 1939). Στην κατεύθυνση αυτή κινήθηκε ο νέος Αναγκαστικός Νόμος, ο 1779/1939.
Στο νόμο αυτό προβλέπονταν, για πρώτη φορά, όργανα «εποπτείας και ελέγχου», ουσιαστικά δηλαδή αστυνόμευσης της καλλιτεχνικής ζωής, όπως το “Γραφείο ελέγχου της Καλλιτεχνικής Κινήσεως”, με σκοπό, μεταξύ άλλων, τον καθορισμό και τον έλεγχο των προσόντων των μελών των υφισταμένων ή νεοσυσταθέντων καλλιτεχνικών Οργανώσεων, τη σύνταξη μητρώου καλλιτεχνών κ.ά»
1. Δείτε http://www.mfa.gr/greek/greece/today/culture/fine_arts/index.html.
2. Εφημερίδα «Καθημερινή»,9–1–2005, Ευγ. Ματθιόπουλος: «4η Αυγούστου και Εικαστικές Τέχνες».
3. http://www.engonopoulos.gr/_homeEL/bio.html
4. http://www.benaki.gr/collections/ghika/bio/gr/
5. Για την «Εργασία» του Κ. Παρθένη, δες εφημερίδα «Ναυτεμπορική» (20/05/2005, άρθρο της Γ. Καλυβιώτου υπό τον τίτλο «Οι Έλληνες Δάσκαλοι κατακτούν το Λονδίνο» στο ένθετο ΤΕΧΝΗ + ΖΩΗ).
6. Εφημερίδα «Λόγος» της αδελφότητας Κεφαλλήνων και Ιθακήσιων Πειραιά, αφιέρωμα στο Σπ. Μελετζή http://www.kefalonia.net.gr/EL/News/logos/show_article.asp?IssueID=6&Article=2
7. Αφιέρωμα στη Nelly’s, http://www.costopoulosfoundation.org/artists/nellys/nelly1–gr.html
8. Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, 9/2/2005–9/4/2005, http://www.pinakothiki–chania.gr/exhibitions/hatzisavas/index_el.htm
9. Για την προπολεμική ελληνική χαρακτική δες και http://www.pinakothiki-chania.gr/exhibitions/fwta_skies/fwta_skies.htm, επίσημος δικτυακός τόπος για τη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων.
10. http://www.fea.gr/istoriko.htm
11. Εφημερίδα «Καθημερινή», 9–1–2005, Ευγ. Ματθιόπουλος: «4η Αυγούστου και Εικαστικές Τέχνες».
