1. ΤΑΧΥΤΗΤΑ
Τότε ζωή ήταν
Ένα σαλόνι με γύψινα ανάγλυφα
Προτομές και καθρέφτες.
Ο χτύπος της καρδιάς
Αληθινός ή τεχνητός
Ήτανε ποίηση…
Από το «Μίξερ» του Evgenio Montale και τη συλλογή του «Ημερολόγιο του 71»
Oταν το 1971 ο Μοντάλε έγγραφε τη διπλή αυτή ποιητική συλλογή του (1) στο Λύκειο που μαθήτευα χρησιμοποιούσαμε την απλή καθαρεύουσα αντί για την αυτονόητη επιλογή της σημερινής δημοτικής γι αυτό και ανασύρω σήμερα με πνευματική «οικεία» επιλογή το «εις» αντί για «στα», και «εν» αντί για «στην». Στην ταχύτητα της χρονικής σύμπτυξης των 46 χρόνων με βοηθά η ενσυναίσθηση του ότι ο μεγάλος αυτός Ιταλός ποιητής αγαπήθηκε από τους δυο σημαντικούς Ιταλούς συγγραφείς που θα ασχοληθώ στα 6 αυτά κείμενα της σειράς (όσα είναι και τα «Αμερικανικά μαθήματα» του Iταλο Καλβίνο στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, 1985-1986) ο άλλος, Αντόνιο Ταμπούκι,(2) τόσο γνωστός σε εμάς, μ αφορμή και το κλείσιμο της έκθεσης μου «Χρονική Αντιστρεπτότητα» που τελειώνει σήμερα. Κοινό και των δυο ήταν στη λίστα υποψηφίων γα το Νόμπελ Λογοτεχνίας, απλά δεν πρόλαβαν. Τα κείμενα μου με τη γραφή «κολάζ» όπως πάντα.
«ΤΑΧΥΤΗΤΑ»
Ο Iταλο Καλβίνο στο μάθημα του στο Χάρβαρντ με τίτλο «ταχύτητα»(3) μεταξύ άλλων αναφέρει « Στην πραγματική ζωή, ο χρόνος είναι ένα αγαθό το οποίο χρησιμοποιούμε με φειδώ. Στη λογοτεχνία, ο χρόνος είναι ένα αγαθό που διατίθεται με ευκολία και αδιαφορία:το ζητούμενο δεν είναι να φτάσεις πρώτος σ΄ένα καθορισμένο τέρμα΄τουναντίον, η οικονομία χρόνου είναι ωφέλιμη γιατί όσο περισσότερο χρόνο αποταμιεύουμε, τόσο περισσότερο χρόνο μπορούμε να χάσουμε. Η ταχύτητα του ύφους και της σκέψης σημαίνει κυρίως ζωντάνια, ετοιμότητα, ευχέρεια: ιδιότητες που εναρμονίζονται με μια γραφή έτοιμη για λοξοδρομήσεις, ικανή να μεταπηδά από το ένα θέμα στο άλλο, να χάνει τον ειρμό εκατό φορές και να τον ανακτά ύστερα από εκατό περιστροφές…»
Ο Θανάσης Μουτσόπουλος, ιστορικός Τέχνης, που σπούδασε και στο Χάρβαρντ(4) γράφει για τον καλλιτέχνη Γ. Μαρκαντωνάκη στο έντυπο της έκθεσης μου για τον Ταμπούκι αντ΄αυτού , παραθέτω, άλλωστε η αναφορά του για το να «μοιράζομαι» με κάνει να παραβλέπω τις εγωιστικές δικλείδες και να το καταθέτω αυτούσιο, αλλά και για έναν ακόμα λόγο, ο Μουτσόπουλος, άριστος γνώστης και της Αθηνοκεντρικής τεχνοκριτικής, μπορεί να μοιράζεται και με τους φοιτητές του στην αρχιτεκτονική σχολή του Πολυτεχνείου Κρήτης(5) την ιδιαιτερότητα ενός καλλιτέχνη που επέλεξε να ζει στην επαρχία, αλλά όπως δηλώνει επάξια δεν απομακρύνθηκε ποτέ από το παγκόσμιο εικαστικό γίγνεσθαι, βιώνοντας όμως τον διχασμό του εγχειρήματος ως ένας άλλος «Δον Κιχώτης» του μοντέρνου.
Τελειώνω με ένα απόσπασμα του Ουμπέρτο ΄Εκο από τη «γλώσσα της μεσημβρίας» (6)
… «πρέπει να ανακαλύψει τις μυστικές διασυνδέσεις, τις προσωρινές διακλαδώσεις του, τις περιπετειώδεις εξαρτήσεις που συνθέτουν αυτό το δίκτυο σαν έναν χάρτη του κόσμου. Τέτοιο, ώστε να μπορούμε να φανταστούμε διάφορα συστήματα ανθρώπινης γνώσης, όσοι είναι και οι χάρτες του κόσμου που μπορούν να φτιαχτούν από διαφορετικά σημεία προβολής…»
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) «Ημερολόγιο του ΄71» πρόλογος,μετάφραση, σημειώσεις Νίκος Αλιφέρης, Εκδ. ΑΓΡΑ
(2) Ο Α. Ταμπούκι στο βιβλίο του «Η γαστρίτιδα του Πλάτωνα», μεταξύ άλλων δηλώνει αναλογιζόμενος, «πρέπει ένας διανοούμενος να παρεμβαίνει όποτε το θεωρεί αναγκαίο, στα κακώς κείμενα της χώρας του(υπόθεση Αντριάνο Σόφρι , 1972)ή μήπως πρέπει να σωπαίνει όπως υποστηρίζει ο Ουμπέρτο ΄Εκο όταν δεν έχει κάτι σημαντικό να πει κι όταν δεν γνωρίζει πλήρως το αντικέιμενο του προβληματισμού του;
(3) Από το βιβλίο Τα Αμερικανικά μαθήματα (έξι προτάσεις για τη νέα χιλιετία) του Ίταλο Καλβίνο, εκδ. Καστανιώτη
(4) Θανάσης Μουτσόπουλος ,σημαντικός θεωρητικός και επιμελητής πολλών εκθέσεων . ΑΜΠ, Master of Design Studies, GSD, Harvard University, υποτροφία Fullbright, δρ ΕΜΠ., με αξιόλογο συγγραφικό και αρθρογραφικό έργο, καθηγητής στην ιστορία και θεωρία της τέχνης από το 2008 στο τμήμα αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου Κρήτης.
(5) Ο Θανάσης Μουτσόπουλος μίλησε στο Κ.Α.Μ.,την Τετάρτη 25/10/2017 στους φοιτητές της Αρχιτεκτονικής Σχολής με θέμα, «η αντισυμβατικότητα στην τέχνη του Γιάννη Μαρκαντωνάκη»
(6) Από το βιλίο του Ουμπερτο Εκο «Από το δέντρο στον λαβύρινθο» εκδ. Ελληνικά γράμματα, μετάφραση Εφη Καλλιφατίδη.Γιάννης Μαρκαντωνάκης: Μια άλλη καλλιτεχνική κατηγορία
Πολλοί άνθρωποι, αλλά ακόμη περισσότερο, οι ιστορικοί τέχνης, δυσκολεύονται να διαπραγματευτούν μιαν καλλιτεχνική περίπτωση η οποία δεν καταχωρείται εύκολα. Ο,τι καλύτερο σ αυτήν την κατηγορία η περίπτωση του Γιάννη Μαρκαντωνάκη. Για πολλούς, το όνομα του συνοδεύεται αναπόσπαστα από το επίθετο «γλύπτης». Οι κάτοικοι των Χανίων και της δυτικής Κρήτης είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με τα μνημειακά γλυπτά του που βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή. Όμως οι πιο μυημένοι στη γλώσσα της σύγχρονης τέχνης γνωρίζουν τον Μαρκαντωνάκη ως έναν (ιστορικά τον πρώτο;)γηγενή καλλιτέχνη που τους μύησε στις πιο προωθημένες εκδοχές των σύγχρονων εικαστικών. Dada, Fluxus, αφαίρεση Arte povera. Μέσα όπως η περφορμανς, το κολάζ, το ready made,αλλά και συναντήσεις με άλλες τέχνες, λογοτεχνία (φυσικά) σύγχρονο χορό και χοροθέατρο, χρησιμοποιώντας πρωτοποριακή μουσική.
Σήμερα το δυσκολότερο πράγμα μοιάζει να είναι το να ορίσεις το έργο τέχνης, παρά το γεγονός ότι το πραγματικό πρόβλημα είναι ακριβώς το αντίθετο: δεν έχει πλέον κανένα νόημα ν΄αναρωτιέται κανείς αν ένα έργο μπορεί να είναι τέχνη, αφού η απάντηση είναι πάντα καταφατική ( αν κάποιος «καλλιτέχνης» το έχει ορίσει ως τέτοια).όπως γράφει ο Boris Groys , ένα έργο τεχνης δεν μπορεί σήμερα να «παραχθεί» ως τέτοιο, παρά μόνο να παρουσιαστεί ως τέτοιο. Ή όπως λέει ο Arthur Danto, «τίποτε δεν είναι έργο τέχνης χωρίς την ερμηνεία που θα το καταστήσει τέτοιο». Και ο Μαρκαντωνάκης έχει τον τρόπο να μετατρέπει την οποιαδήποτε καλλιτεχνική πράξη, ότι κι αν είναι αυτή σε μια μαγική διαδικασία που παρασύρει τον θεατή να αμφισβητήσει ό,τι θεωρούσε δεδομένο ή αυτονόητο μέχρι τότε. Πρέπει να τον κατατάξουμε κάπως; Έστω με κάποιον τρόπο μοντερνιστής; Ίσως ο Μαρκαντωνάκης να είναι ένας από τους πιο ειλικρινείς εκπροσώπους του μοντέρνου πνεύματος , του ιλίγγου της πρωτοπορίας, σ΄αυτή τη χώρα. Σήμερα το ίδιο το μεταρομαντικό δυτικό μοντέλο της νεωτερικότητας για τον παθιασμένο καλλιτέχνη ο οποίος ζει και πεθαίνει ακολουθώντας το όραμα του βρίσκεται υπό αίρεση κάτω από το μπαράζ της εναλλαγής των καλλιτεχνικών συρμών και την αντίληψη της ταυτότητας του εικαστικού ως ασκούντος ένα «επάγγελμα» -δυνητικά επικερδές και με αρχές και κανόνες πολύ σκληρότερους από τα «συνηθισμένα» επαγγέλματα ενός οδοντίατρου ή ενός γεωπόνου, σε συμφωνία περισσότερο με τους χρηματιστές της Wall street η της Σοφοκλέους (για να μην ξεχνάμε τα καθ΄ημας). Όμως στην περίπτωση του Γιάννη Μαρκαντωνάκη αυτό το ρομαντικό μοντέλο φαίνεται να επιβιώνει, υπό αντίξοες ασφαλώς συνθήκες και σε πείσμα των κυνικών καιρών μας. Να τολμήσω να μιλήσω για έναν Δον Κιχώτη του μοντέρνου;
Θέλω να πιστεύω ότι υπάρχει ακόμη μια εσωτερική κινητήρια δύναμη που κάνει έναν άνθρωπο να κάνει τέχνη. Αν όλη η ιστορία μετατραπεί (έχει ήδη;)σε μια αγωνιώδη προσπάθεια να ακολουθηθούν οι κανόνες (μόδες , στιλ, κανόνες συμπεριφοράς, κινήσεις συμφέροντος κ.λπ.)με σκοπό την επιτυχία, τότε δεν διαφέρουμε σε τίποτε από τηλεοπτικές εκπομπές τύπου Fame Story και τους εφήμερους στάρλετ που αυτές επιβάλλουν. Χαρακτηριστικό του Μαρκαντωνάκη είναι η μεγαλοσύνη του να μοιράζεται την καλλιτεχνική ταυτότητα των εκθέσεων ή δράσεων του με κάθε λογής «συν-δημιουργούς», από νεκρούς λογοτέχνες όπως εδώ, σ΄αυτή την έκθεση, έως δημιουργικούς ερασιτέχνες ή ενεργούς πολίτες στις περισσότερες δράσεις ή εκθέσεις του. Άρα μιλάμε για ένα καλλιτέχνη ο οποίος κάνει μια μνημειακή γλυπτική δημοσίου χώρου, από τις λίγες που εμφανίζονται στη χώρα μας, και ταυτόχρονα, σχέδια, χαρακτικά, ζωγραφική, κατασκευές, εγκαταστάσεις, περφόρμανς, ενώ γράφει, χορεύει, διδάσκει και, τελικά, μοιράζεται ακόμη και την πνευματική κυριότητα αυτών των δημιουργιών με τους φίλους του, τους κοντινούς και τους μυθικούς. Το μεγάλο ερώτημα που παραμένει , πιο έντονα από ποτέ μετά την αποκάλυψη αυτής της παρουσίασης, είναι αν ο Γιάννης Μαρκαντωνάκης είναι μια από τις σημαντικότερες μορφές της ελλαδικής τέχνης μετά το ΄80 που δεν εχει ακόμη πάρει τη θέση που της αναλογεί…
Δρ. Θανάσης Μουτσόπουλος ,Ιστορικός Τέχνης, Καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης
