Τελείωσε η μεταναστευτική “κρίση”;

Μετά την εφαρμογή της συμφωνίας Ευρωπαϊκής Ένωσης – Τουρκίας, το 2016, που οδήγησε στην κατακόρυφη μείωση των μεταναστευτικών ροών στην Ανατολική Μεσόγειο, πολλοί υποστηρίζουν πως η «κρίση» έλαβε τέλος.
Ωστόσο, η σταδιακή αύξηση των ροών από την δυτική διαδρομή (από την Ισπανία), η διατήρηση των αφίξεων στην Κεντρική Μεσόγειο (μέσω Ιταλίας), αλλά κυρίως η ανάδειξη του μεταναστευτικού ως κύριο ζήτημα στην πολιτική σκηνή των κρατών της ΕΕ, θυμίζει πως το μεταναστευτικό παραμένει καίριο στο δημόσιο διάλογο της Ένωσης.
Για να αναλυθεί το πρόβλημα στη ρίζα του είναι απαραίτητη η ανάλυση των όρων που εμπλέκονται σε αυτό. Πρόσφυγας, σύμφωνα με τη σχετική Σύμβαση Γενεύης του 1951 ορίζεται ως, «το άτομο που έχει βάσιμο φόβο δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα ή για πολιτικές πεποιθήσεις και του είναι αδύνατο να εξασφαλίσει προστασία από τη χώρα του ή, λόγω του φόβου αυτού, δεν επιθυμεί να τεθεί υπό την προστασία του». Εφόσον το άτομο έχει νομικά την ιδιότητα του πρόσφυγα, το κράτος- υποδοχής είναι υποχρεωμένο από το διεθνές δίκαιο, να του προσφέρει προστασία αλλά και όλα τα δικαιώματα που απολαμβάνουν οι πολίτες του κράτους αυτού. Μέχρι όμως να αναγνωρισθεί νομικά στο άτομο η ιδιότητα του πρόσφυγα, αυτό βρίσκεται στην κατηγορία του «αιτούντος ασύλου». Τέλος ως μετανάστης, αν και δεν υπάρχει γενικά αποδεκτός ορισμός, σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό για τη Μετανάστευση (IOM), ορίζεται το άτομο που μετακινείται εκτός εθνικών συνόρων, η εντός αυτών, μακριά από τον μόνιμο τόπο κατοικίας του(…).
Σήμερα οι βίαια εκτοπισμένοι άνθρωποι φτάνουν σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες τα 65,6 εκατομμύρια. Από αυτούς 22,5 εκ. θεωρούνται πρόσφυγες, μισοί εκ των οποίων ανήλικοι. Αν εξαιρεθούν οι Παλαιστίνιοι (5,3εκ.), το 55% των προσφύγων είναι Σύριοι (5,5εκ.), Αφγανοί (2,7εκ.) και από το Νότιο Σουδάν (1,4εκ.). Στη συνέχεια, 40,3 εκ. είναι εσωτερικά εκτοπισμένοι, λόγω βίας και εμφυλίου πολέμου κυρίως στη Συρία το Ιράκ αλλά και στην Κολομβία. Τέλος ο αριθμός των αιτούντων άσυλο φτάνουν τα 2,8 εκ. άτομα. Οι περισσότεροι πρόσφυγες εγκαθίστανται σε γειτονικά κράτη ελπίζοντας σε βραχυπρόθεσμη παραμονή και σε επιστροφή στον τόπο κατοικίας τους μετά το τέλος των συγκρούσεων. Γι αυτό και σήμερα οι χώρες που γειτονεύουν με θύλακες αστάθειας είναι και αυτές που φιλοξενούν τους περισσότερους πρόσφυγες. Για παράδειγμα, Σύριοι πρόσφυγες έχουν βρει καταφύγιο στην Τουρκία (3 εκ.), την Ιορδανία (600 χιλ.), το Λίβανο (1 εκ.) και το Ιράκ. Αντίστοιχα πρόσφυγες από το Νότιο Σουδάν κατευθύνθηκαν στην γειτονική Ουγκάντα (940 χιλ.), την Αιθιοπία (791 χιλ.) το Σουδάν και την Κένυα.
Στην Ευρώπη η κατακόρυφη αύξηση των ροών μεταναστών και προσφύγων την περίοδο 2014-2016, κυρίως μέσω της Ελλάδας, αποκάλυψε με τον πιο εμφανή τρόπο τα κενά πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και την διάσταση απόψεων τον μελών της για τον τρόπο αντίδρασης. Οι πάνω από 1,5 εκατομμύρια άνθρωποι που εισήλθαν στην Ευρωπαϊκή ενδοχώρα αυτή την περίοδο ήταν αρκετοί για να φέρουν την Ένωση στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Η ξαφνική εισροή μεταναστών και προσφύγων, πυροδότησε την άνοδο ακροδεξιών λαϊκιστικών κομμάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη, τα οποία προσπάθησαν να συνδέσουν το μεταναστευτικό με τις ταυτόχρονες τρομοκρατικές επιθέσεις σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις. Ωστόσο παρά την αρχική σύγχυση η ΕΕ ενήργησε σχετικά αποτελεσματικά και γρήγορα. Αρχικά με την συμφωνία ΕΕ- Τουρκίας μείωσε τις ροές κατά 97% από 7.000 τη μέρα τον Οκτώβριο του 2015, σε 80 μετά την εφαρμογή της συμφωνίας, η οποία όμως κατακρίθηκε από αρκετές οργανώσεις και οργανισμούς για καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ακόμη με την νέα Ευρωπαϊκή Ατζέντα για την Μετανάστευση τέθηκαν συγκεκριμένα ζητήματα όπως, η μείωση των κινήτρων για την παράτυπη μετανάστευση, η διάσωση των ανθρώπων και η προστασία των εξωτερικών συνόρων, μια κοινή πολιτική ασύλου αλλά και μια νέα κοινή πολιτική για την μετανάστευση. Οι στόχοι αυτή υλοποιούνται κυρίως μέσω της Frontex, η οποία έχει επανδρωθεί με 1.550 άτομα και δρα σε Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία και Βουλγαρία, με σκοπό τη διάσωση και περισυλλογή μεταναστών και προσφύγων και την εξάρθρωση δικτύων διακινητών, το κέρδος των οποίων υπολογίζεται στα 4 δις ευρώ. Ταυτόχρονα μέσω της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Υποστήριξης Ασύλου (EASO), προσφέρεται τεχνική και επιστημονική βοήθεια στα κράτη- υποδοχείς, οργάνωση των δομών υποδοχής των προσφύγων- μεταναστών αλλά και συγκέντρωση πληροφοριών για τις χώρες προέλευσης τους. Τέλος πολύ σημαντικό το γεγονός πως η ΕΕ αύξησε κατακόρυφα την χρηματοδότηση σε τρίτες χώρες ώστε να υποστηρίξει την ανάπτυξη και να μειώσει τα κίνητρα για μετανάστευση των πολιτών τους. Συνοπτικά το Ευρωπαϊκό Ταμείο για την Αφρική με προϋπολογισμό 3 δις, το Εξωτερικό Πλάνο Επενδύσεων για την Αφρική με προϋπολογισμό 4,1 δις και υποστήριξη σε χώρες όπως η Τουρκία (3 δις), η Συρία (1,25 δις), η Ιορδανία (1,9 δις), ο Λίβανος (1 δις) και πολλές άλλες, αλλά και 6,8 δις κυρίως για την Ελλάδα και την Ιταλία στο διάστημα 2014- 2020.
Όμως πολλά προβλήματα παραμένουν, ενώ οι ροές από την Κεντρική και Δυτική Μεσόγειο παραμένουν σταθερές με περίπου 140.000 και 11.000 ετησίως αντίστοιχα. Αν και η Ένωση δέχεται το 62% των αιτημάτων ασύλου παγκοσμίως, περίπου 2,1 εκ μεταξύ 2014-2016, δεν έχει υιοθετήσει ακόμη μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου, με αποτέλεσμα η ίδια υπόθεση να εξετάζεται πολλάκις από διαφορετικά κράτη. Επίσης στη κοινή μεταναστευτική πολιτική, αλλά και στο ζήτημα της μετεγκατάστασης των προσφύγων τα κράτη έχουν εκ θεμελίων αντίθετες απόψεις, με την Ουγγαρία και τη Αυστρία να οδηγούνται σε ευθεία σύγκρουση με τις Βρυξέλλες. Τέλος επαναπροώθηση μεταναστών στις χώρες προέλευσής του αν και προωθείται από την ΕΕ έχει ισχνά αποτελέσματα.
Το μεταναστευτικό πρόβλημα είναι ακόμα παρόν και σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο είναι το πιο σημαντικό ζήτημα στην ΕΕ από το 2015 έως σήμερα. Τίποτα δεν εγγυάται ότι οι ροές προσφύγων και μεταναστών θα παραμείνουν ως έχουν. Στους παράγοντες αποσταθεροποίησης, πέρα από τους πολέμους έρχεται να προστεθεί η κλιματική αλλαγή, εξαιτίας της οποία εκτιμάται ότι θα μετακινηθούν 200 εκ. άνθρωποι έως το 2050, επηρεάζοντας κυρίως την Αφρική η οποία βιώνει πληθυσμιακή έκρηξη και αναμένεται να διπλασιάσει τον πληθυσμό της σε 2,4 δις έως τότε. Ωστόσο όσον αφορά την ΕΕ, το πρόβλημα δεν είναι ο αριθμός των προσφύγων και μεταναστών (2 εκ σε πληθυσμό 511 εκ είναι λιγότερο από το 1%) αλλά η διαφωνία ως προς την αντιμετώπιση και η άρνηση μελών να αναλάβουν την ευθύνη που τους αναλογεί. Χρειάζονται αποτελεσματικές κοινές λύσεις που κανένα κράτος δεν μπορεί να δώσει μόνο του, σε ζητήματα όπως η καταγραφή και διάκριση μεταναστών- προσφύγων, η εξάρθρωση δικτύων διακίνησης ανθρώπινων ψυχών, η στήριξη των κρατών ώστε να μειωθούν οι λόγοι για μετανάστευση και τρόπους ενσωμάτωσης των ανθρώπων στις κοινωνίες υποδοχής.