Μόνο με 200 κατοίκους σήμερα τα Παλαιά Ρούματα βρίσκονται στην κορυφή της πολιτιστικής δράσης, ίσως και σε ολόκληρη την περιοχή.
Εκθέσεις φωτογραφίας, μουσείο, βιβλιοθήκη, ιστορικές μνήμες και αμέτρητα άλλα. Και όλα αυτά χάρη στην τύχη αυτού του τόπου να έχει δραστήριους ανθρώπους. Το 2000 είχα καταγράψει εκεί μια παράδοση και την συμπεριέλαβα στο βιβλίο μου “Σπήλαια στα Χανιά” που εξέδωσε η Νομαρχία Χανίων το 2002.
Αντιγράφω το κείμενο που είχε γραφτεί με τα δεδομένα εκείνης της περιόδου:
«Τα Ρούματα είναι ένα χωριό πρώτο μέσα στα πρώτα.
Στις τέχνες και στα γράμματα στης λεβεντιάς τα φώτα.
Στα Ρούματα σα θα βρεθείς κι είσαι άντρας από σόι
παληκαρίσια θα φερθείς θα σ’ αγαπούνε όλοι.
Ρουμαθιανή μου πέρδικα εις τις Κεχρές ανθίζεις
στο Χαμαλεύρι κελαηδείς και τις καρδιές ραΐζει.
Στο Χαμαλεύρι είναι εκκλησία στ’ Γεωργίου τη χάρη
εκεί ήταν το κρυφό σχολειό που Τούρκος δεν επάτη.
Έτσι τραγούδησε τα Ρούματα και το κρυφό σχολείο η αντάρτισσα Ιφιγένεια Βουρδουμπά.
Τα Παλαιά Ρούματα είναι από τις πλέον δροσόλουστες και γραφικές περιοχές της Κρήτης. Γειτονιές με τρεχάμενα νερά, το φαράγγι το πανέμορφο των Βαβουλέδων, εξωκκλήσια, σπηλιά και άλλα συνθέτουν έναν μοναδικό τόπο που σε συνδυασμό με τη φιλόξενη διάθεση όσων κατοίκων του απόμειναν σε σκλαβώνουν.
Ένας οικισμός των Π. Ρουμάτων είναι και το Χαμαλεύρι Ν.Δ. του κεντρικού και σε απόσταση 3 χιλιομ. από το χωριό. Σήμερα μόνο δυο υπερήλικες κάτοικοι έχουν απομείνει στον οικισμό αυτό, που είναι χαμένος μέσα σε μια οργιώδη βλάστηση.
Σε μικρή απόσταση και σχεδόν στην κοίτη ενός ρέματος γεμάτου φτέρες και πλατάνια ευρίσκεται ένα σπηλιαράκι ή καλύτερα μια βραχοσκεπή. Σε αυτό χτίσθηκε το 1780 το εκκλησάκι του Άη Γιώργη του Μεθυστή.
Σύμφωνα με την παράδοση σ΄ αυτό το σπηλιάρι – εκκλησάκι στεγάσθηκε για αρκετά χρόνια το κρυφό σχολείο όπου φοιτούσαν κυρίως άνθρωποι μεγάλοι της περιοχής. Από 25 μέχρι και 40 χρόνων. Δάσκαλος ο παπάς του Αη Γιώργη.
Πριν μερικά χρόνια πραγματοποιήθηκε μια συντήρηση της εκκλησίας και στον περίβολο της βρέθηκαν οστά πολλών ανθρώπων.
Οι κάτοικοι του χωριού πίστευαν πως αυτά ανήκαν στον δάσκαλο και τους μαθητές του που κάποια στιγμή προδόθηκε ο κρυψώνας της μάθησης και μαρτύρησαν εκεί.
Η παράδοση και η ιστορία δεν διέσωσε λεπτομέρειες. Ίσως να ήταν και νεκροταφείο. Κανείς δεν είναι βέβαιος. Το εκκλησάκι όμως αυτό στέκει εκεί στο σπήλαιο στο Χαμαλεύρι ζωσμένο από φτέρες και δέντρα, ίσως ξεχασμένο, αλλά αδιάψευστος μάρτυρας του κρυφού σχολείου της Τουρκοκρατίας.
