Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα δεν υπήρχαν καθ’ αυτό θεατρικά οικήματα στα Χανιά. Αρκετά κτήρια σε γνωστές συνοικίες της πόλης χρησιμοποιήθηκαν είτε για να στεγάσουν καλά καταρτισμένους τοπικούς ή άλλους εκτός Κρήτης (δεν θα παρατεθούν στοιχεία γι’ αυτούς στο παρόν άρθρο), είτε ως θέατρα ποικιλιών, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις μετατράπηκαν σε καφωδεία ή καφέ-σαντάν.
Τα θέατρα του Καστελλίου, του Φαλήρου και της Σπλάντζιας, π.χ., κατά την περίοδο της Κρητικής Αυτονομίας, σιγά – σιγά έφθασαν στο επίπεδο των καφέ-σαντάν. Το 1904 γινόταν μάλιστα και σύγκριση, με την Αθήνα που είχε διακόσες χιλιάδες κατοίκους και δύο καφέ-σαντάν, ενώ στα Χανιά υπήρχαν πέντε ή έξι Σε αυτό σαφώς συνέβαλε η παρουσία των ανδρών των ξένων στρατευμάτων των Μεγάλων Δυνάμεων. Άλλωστε η πόλη, ως πρωτεύουσα του Νησιού, ήταν πολυεθνικός τομέας με όλα τα Ευρωπαϊκά προξενεία.
Πολλές φορές τα Θέατρα ποικιλιών, τα καφωδεία με τις ορχήστρες και τις τραγουδίστριες και τα καφέ-σαντάν απασχόλησαν τους σχολιογράφους των εφημερίδων, με σχόλια καθόλου κολακευτικά.
«…εις εν θίασος εκ Τούρκων και Αρμενίων μουσικών ανακρούει ανατολίτικα τεμάχια και αρμένιαι αοιδοί ψάλλουσι περιπαθώς άσματα, ενώ κωμικός δια των μορφασμών του, των αστειολογημάτων και λογοπαιγνίων, αυτοσχεδίων ως επί το πλείστον, προκαλεί ασβεστον γέλωτα. Εις τα λοιπά οι θίασοι είναι κάλλιον κατηρτισμένοι. Κυρίως είναι ελληνικοί, δίδοντες Ελλ. δράματα και κωμωδίας ουχί ανεπιτυχώς. Τα θέατρα ταύτα αποτελούν είδος βαριετέ. Γυναίκες φαινομήριδες και εν πλήρει ντεκολτέ μέλπουσαι διάφορα άσματα, εκτελούσαι μετ’ ανδρών μονωδίας και δυωδίας, ενθουσιώσι το ακροατήριον, ούτινος τα παταγώδη χειροκροτήματα καλύπτουν εκάστην στροφήν του άσματος. Γυμναστική και σχοιβασία εκτελούμενα και ταύτα υπό ‘Ελληνος και τα παραπλήσια, συμπληρούσι τας παραστάσεις».
Όσο για το θέατρο Χουρχουδά στη Σπλάντζια, “αι παριστάνουσαι και παριστάνοντες είναι αδήλου τέχνης, αγνώστου συστήματος θεατρικού. Πολύς θόρυβος, πλημμύρα λαού εκ του χύδην μίγδην ουδείς γιγνώσκει τί εν αυτώ παριστάνεται και τί εκεί τελεσιουργείται”. Το 1903 μάλιστα είχε δοθεί στο θέατρο αυτό και ευεργετική παράσταση υπέρ της Μαντάμ Ορτάνς που είχε επανέλθει από τη Σητεία.
Τα θέατρα ποικιλιών εθεωρούντο πολύ ελαφρά, το κοινό τους ήταν από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και οι καλλιτέχνες που εργάζονταν σ’ αυτά δεν συγκαταλέγονταν ανάμεσα σ’ αυτούς της πρώτης κατηγορίας. Τα βαριετέ είχαν λίγο απ’ όλα: ορχήστρα, τραγουδίστριες, ηθοποιούς, ταχυδακτυλουργούς, ακροβάτες, παντομίμα. Η περιγραφή ενός τέτοιου θεάτρου δίνεται από την εφημερίδα «Μεσόγειος» της 1ης Μαΐου 1893:
«Υπό το εύφημον όνομα θέατρον ενεκαθιδρύθη προ τινων ημερών εν Καστελλίω εν τη μεγάλη οικία Αζιζ Βέη αληθές πανδαιμόνιον. Ο διερχόμενος κάτωθεν της οικίας ταύτης από της 2-5 της νυκτός νομίζει ότι άνωθι αυτού τελούνται δαιμόνων όργια. Μηκυθμοί, ουρλιασμοί, βρυχηθμοί, υλακαί, γρυλισμοί, βοή, κρότοι τενεκέδων, πυροβολισμοί, φωναί, κραυγαί αλλαλαγμός, φρίκη να τα ακούει τις. Και ταύτα πάντα λέγονται παράστασις κωμωδιών. Και ο μεν διαβάτης δύναται, ποιών το σημείον του σταυρού να αντιπαρέρχηται ψιθυρίζων το «ύπαγε οπίσω μου Σατανά», Αλλ’ οι δυστυχείς περίοικοι, οίτινες έχουσι τον Σατανάν αυτόν παρά το πλευρόν των, έχουσιν ανάγκην της Αστυνομίας όπως απαλλαχθώσιν αυτού και επικαλούνται την φιλάθρωπον συνδρομήν της. Ελπίζομεν ότι θέλει λάβει οίκτον δι’ αυτούς και θέλει φροντίσει να εξοστρακίσει τους εν Καστελλίω εγκαθιδρυθέντας στρατιώτας του Βεελζεβούλ.»
Προφανώς δεν ελήφθη καμμιά μέριμνα από την Αστυνομία για το θέμα, οπότε ο Τύπος επανέρχεται:
«Η φωνή μας υπήρξε φωνή βοώντος εν τη ερήμω και μόνον προχθές ότε ηπειλήθη να σφαγούν εκεί μέσα Τούρκοι και Χριστιανοί εκ γεγονότος όπερ δύναται να μας υπενθυμίση την μακαρίτιδα εποχήν του γενιτσαρισμού, τότε μόνο εθεωρήθη αναπόφευκτος η ανάγκη της εξαφανίσεως τοιούτου ελεεινού κέντρου, όπερ αναμφιβόλως θα γεννήση ημέραν τινά σκηνάς με θλιβερά αποτελέσματα». Επρόκειτο να παρασταθεί στο θέατρο της Τουρκικής συνοικίας, στη Σπλάντζια, το δράμα « Ο Αθανάσιος Διάκος» και «το αξιότιμον κοινόν των μόρτιδων χαζεύον επερίμενε την εμφάνισιν του ήρωος της Αλαμάνας, ότε Τούρκος τις, είτε εκ του φόβου ον η φουστανέλλα θα του εγέννα, είτε εκ σεβασμού προς τον ήρωα πολεμιστήν καταπίπτοντα μέχρι του εξευτελισμού σημείου να εμφανίζηται εν τω καταγωγείω τούτο, σηκωθείς, απηγόρευσε την παράστασιν. Η διαγωγή, όμως αύτη εκέντησε την φιλοτιμίαν των μόρτιδων, οίτινες εν αγανακτήσει διατελούντες, ηθέλησαν να επιβληθώσιν εις τον θίασον όπως το παραστήση…» Το τί επακολούθησε μπορούμε να το φανταστούμε.
Τον Ιούνιο του 1900 στην εφημερίδα «Επιθεώρησις» ανακοινώνεται η λειτουργία νέου κέντρου διασκεδάσεως στο Φάληρο με καλές προοπτικές:
«ΕΚΤΑΤΟΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΕΩΣ
Χθές ήρχησε το νέον ωδικόν καφενείον η «Μεσόγειος» παρά τη πλατεία του Φαλήρου με μεγάλην συγκέντρωσιν καλού κόσμου και με πρώτης τάξεως ποτά και τιμάς λίαν συγκαταβατικάς, ως και με νέας τραγουδιστρίας ιδίως δε της δεσποινίδος Σάμμας εξ Ουγγαρίας βαρυφώνου και της δεσποινίδος Αμαλίας Ιταλίδος ημιυψιφώνου. Καθημερινώς άδονται νέα ποικίλα άσματα της μόδας με μεγάλην επιτυχίαν, δις δε της εβδομάδας προσφέρεται λαχείον, και έκαστος πελάτης έχει το δικαίωμα ενός αριθμού δωρεάν, έστω κι αν πάρη ένα μόνο καφέ. Ο προορισμός του καταστήματος αποβλέπει εις την συντήρησιν ωδικού καφενείου κατά το ευρωπαϊκόν σύστημα, τουτέστι με αξιοπρέπειαν τόσον εκ μέρους των αοιδών εντός του καταστήματος όσον και των πελατών προς αυτάς, υπό τοιαύτην αρχή βαδίζων ελπίζει εις την γενικήν υποστήριξιν ως κέντρον τερπνής διασκεδάσεως κατά το οικογενειακώτερον και πλέον ευχάριστον. Εντός του μηνός περιμένονται εκ Μασσαλίας δύο νέαι αρτίστες: η δεσποινίς Θελφοτρί ήτις παίζει νυν εν Μασσαλία εις το θέατρον του PALAS DE CRISTAL και Αδελίνα Βελαγάμπα ταχυδακτυλουργός, πρωτοφανές δια κόρην το είδος τούτο. Επικαλούμεθα λοιπόν την υποστήριξιν του αξιτίμου κοινού. Άλλωστε το Φάληρον είναι εφέτος το μόνον κέντρον διασκεδάσεως και αναψυχής.
Ο Διευθυντής.»
Οι περιγραφές των καφωδείων και βαριετέ στον τοπικό Τύπο όμως, ακολουθώντας και τα αυστηρά ήθη της εποχής, είναι χαρακτηριστικές για το είδος της καλλιτεχνικής έκφρασης στα κέντρα αυτά. Αρθρογράφος της εφημερίδας «Σημαία» το Σεπτέμβριο του 1901 γράφει:
«Και έπειτα λέει μη φωνάζεις.- Μα δεν μπορώ να το χωνέψω το στραβό πράμα.- Μα είνε φρίκη. – Άλλο να το λέης και άλλο να το βλέπης.- Ο λόγος για το θέατρο της Σπλάτζιας.- Το επιγραφόμενον Θέατρο Ποικιλιών.- Πολύ επιτυχημένο το όνομα.- Γιατί ευρίσκει τις πράγματι ποικιλίαν.- Από ότι ηθικόν και έντιμον.- Να και ο κατάλογος του θιάσου.- Μαρίκα και συντροφία .- Πρώην μέλη αποσυντεθέντων καφωδείων.- Και το αξιότιμον κοινόν ως επί το πολύ μόρταις κτλ. κτλ.- Και απολαμβάνει, σου λέει άλλος, ο κόσμος.- Διαφοροτρόπως δηλαδή.- Μάλιστα διδάσκονται και δράματα εκεί. – Αν αγαπάτε και του Σαιξπήρου.- Ο Οθέλλος που στο τέλος στραγγαλίζει την γυναίκα του. –Εγώ όμως νομίζω πως ήθελαν στραγγάλισμα όλοι εκεί μέσα.- γιατί είναι σχολείον που διδάσκει διάφορα μαθήματα.- Και είνε ανάγκη να κλείση αμέσως.- Για να σωθή η κοινωνία.
-Πηγαίνετε να καμαρώστε κύριοι.-Και θα δήτε και θα φρίξετε.
-Για όσα γίνονται.- ‘Ας το κάμουν καφφέ σαντάν. -Να μην τρέχουν τα παιδία τουλάχιστον. –Άς υποβληθή και αυτό εις τον κανονισμόν των λοιπών.-Και έτσι θα περιορισθή το κακόν.- Να ήμεθα όμως εξηγημένοι.- Δεν εννοούμεν ότι πταίουν εις τούτο αι αρχαί.-Ούτε η Αστυνομία.-Διότι είνε άγρυπνος η επίβλεψις.-Έπειτα τί να σου κάμουν και αι αρχαί.- Όταν ημείς τα θέλομεν και τα κάνομεν.-Ημείς πρέπει να περιορισθώμεν.- Και να βάλωμεν νου. –Γιατί πήραμε τον κατήφορο. –Και θα το μετανοιώσωμε. –Γιατί το κακό είνε κολλητικό. -Μην τα παίρνωμε έτσι τα πράγματα.-Και μας φαίνωνται μικρά.-Αυτά μεγαλώνουν άμα δεν τα προλάβης. –Άμα αρχίση η διαφθορά σε μια κοινωνία.-Βάλ’ του ρίγανι, αν δεν την προλάβης.- Είνε καταμονή πανούκλα.- Και καταστρέφει όλο τον κόσμο.-Λάβετε λοιπόν τα μέτρα σας. –Εγώ ελάλησα και αμαρτίαν ούκ έχω.»
Για το ίδιο θέατρο δέκα μέρες αργότερα και στην ίδια εφημερίδα σημειώνεται:
«ΤΟ ΘΕΑΤΡΟΝ ΤΗΣ ΣΠΛΑΤΖΙΑΣ»
Είνε λυπηρόν εν τω μέσω της πόλεως να λειτουργή τοιούτον κέντρον και να μη κινή ποσώς το ενδιαφέρον αυτής της κοινωνίας. Επανειλημμένως εγράφησαν από πέρυσι διάφορα άρθρα κατά του καταγωγείου τούτου και όμως η αδιαφορία μόνον υπήρξε πάντοτε ως απάντησις εις εκείνους οίτινες υπέρ της δημόσιας ηθικής μεριμνώντες ύψωσαν φωνήν εκάστοτε προς περιφρούρησιν αυτής.
Μία επίσκεψις εκεί, μία επισκόπησις των πραγμάτων, υπό αυστηρόν ινκόγνιτο όμως, θα αποκαλύψη εις τον επισκέπτην την θεάν διαφθοράν εν όλη αυτής τη μεγαλειότητι, εν τω μικρώ εκείνω θεάτρω των ποικιλιών, όπερ δίκην θρόνου έχει στηθή δια την Α. Μεγαλειότητα. Το προσωπικόν των γυναικών πλήν της του διευθυντού, και τα άσεμνα τα λαμβάνοντα χώραν καθ’εκάστην εις το καταγώγειον τούτο ανενοχλήτως, ουδέν άλλο δεικνύουσι ότι πολύ ολίγον μεριμνώμεν περί της δημοσίας ηθικής περί ής πρωτίστως πρέπει να ενδιαφέρεται μία κοινωνία. Ας ληφθή λοιπόν μία μερίμνα περί αυτού, ας εκκαθαρισθή το προσωπικόν το εν πολλαίς αμαρτίαις βεβαπτισμένον, άς απαγορευθή αυστηρώς η είσοδος παίδων μικροτέρας των 16 ετών ηλικίας, ας απαγορευθώσιν αι μετά των ανδρών λαμβάνουσα χώραν άσεμνοι σκηναί, διότι θα παραστώμεν ημέρα τινά θεαταί λυπηρών σκηνών, αίτινες ίσως προκληθώσιν εξαιτίας του μεγάλου ενδιαφέροντος και της προστασίας ήν δεικνύουσιν προς τίνας γυναίκας του θεάτρου θαμώνες, και την ευθύνην ταύτην θα φέρωμεν ημείς οίτινες καθήκον έχομεν να επαγρυπνώμεν επί των σπουδαιοτάτων τούτων ζητημάτων τα οποία δίκην πανώλους απειλούν να καταστρέψουν μίαν ολόκληρον κοινωνίαν, ας φροντίσουν δε οι εν αυτή δι’ άλλης εργασίας να κερδίζωσι τον άρτον των.»
Ακροθιγώς και εμμέσως στην εφημερίδα «Νέα Έρευνα», προτείνεται τον Απρίλιο του 1902 η λύση του κλεισίματος των καφωδείων λόγω του είδους του θεάματος που παρουσιάζουν.
«ΤΑ ΚΑΦΩΔΕΙΑ
Δεν είμεθα της γνώμης ότι τα κέντρα ταύτα δέον να κλείσωσι παντελώς, αφού εν αυτοίς τέλος πάντων δύναταί τις διέλθη ώρας τινάς σχετικής απολαύσεως μουσικής, ήτις παρ’ ημίν τόσον ελλείπει, αλλά, βεβαίως να εργάζωνται εν ησυχία και μη μεταβάλλωνται εις διαφθορεία και τόπους οργίων. Καλώς δε εργάζεται και εκτελεί τον προορισμόν του παρά την Προκυμαίαν Ευρωπαϊκόν Καφωδείον και Ζαχαροπλαστείον του κ. Παπαναστασίου. Αλλά ήδη και νέον κατάστημα ανοίγει εκ περιτροπής τας θύρας του υπό τον τύπον καφωδείου παρά την παραλίαν και τούτο, όπερ πάν άλλο δύναται να ονομασθή ή καφωδείον, μάλλον δε κέντρον, το οποίον απειλεί την ηθικήν καταστροφήν των πελατών του, αλλά και των νέων, οίτινες και μεταβαίνοντες εις την εργασίαν των και περιπατούντες εκείθεν διαβαίνουσι και υπό τα όμματα αυτών παρουσιάζονται αι εν αυτώ οργιάζουσαι συλφίδες. Ταύτα γράφομεν εξ ενδιαφέροντος προς τους συμπολίτας μας, αλλά και δια τους αρμοδίους, ίνα λάβωσι γνώσιν των τελουμένων και προβώσιν εις τας νομίμους ενεργείας.»
Η πρόταση κι επίκληση για το κλείσιμο των κέντρων του είδους επανέρχεται σαφέστατα αυτή τη φορά στην εφημερίδα «Ελλάς» το Μάϊο του 1904 :
«ΚΛΕΙΣΑΤΕ ΤΑ ΚΑΦΕ-ΣΑΝΤΑΝ
Μία πληγή εξ’ εκείνων, αίτινες βαθμηδόν καταλήγουσιν εις γάγγραινα. Επικίνδυνον είνε δια την κοινωνίαν μας τα καταγώγεια, τα καλυπτόμενα υπό το όνομα Καφέ- Σαντάν. Επισκεφθήτε προς στιγμήν ταύτα και θα πεισθήτε περί της αληθείας των γραφομένων μας. Εις τους ναούς της Αφροδίτης, όπου λειτουργούσιν αι φοβερώτεραι Μαινάδες, διαπράττονται εγκλήματα μικρά μεν κατά το φαινόμενον, μεγάλα όμως και φοβερά εν τη ουσία, διότι βεβαίως είνε το να πίπτουν θύματα των Μαινάδων τούτων άνθρωποι πάσης τάξεως και ηλικίας σπαταλώντες ασώτως την περιουσίαν των, ή ό,τι εκ της εργασίας κερδίζουσι και εις επίμετρον απερχόμενοι να αποκομίζωσι τας φοβερωτέρας των γυναικείων νόσων.
Εις τοιούτον δε βαθμόν έχουσι φθάσει τινά των καταγωγείων τούτων, ώστε ελευθέρως εκεί ασκούσιν το έντιμον έργο των, μ’ όλην την αυστηράν επίβλεψιν ομολογουμένως των αρμοδίων Αρχών. Εκτός όμως τούτου και αι υποκρινόμεναι τας demoίselles κατορθώνουσι πολλάκις, ως αράχναι να περιπλέκωσιν εις τα δίκτυα των τα ανόητα θύματα δι’ ενός σαγηνευτικού βλέμματος ή μειδιάτος, εκμυζώσαι ως βδέλλαι το βαλάντιον των πτωχών νέων και εγκαταλείπουσαι ασπλάγχνως τούτους, όταν εννοήσωσιν ότι πάσα οικονομική ικμάς εξηντλήθη… Όυτω δε βαθμηδόν και κατ’ ολίγον η μεν κοινωνία παραλύει, και αποσυντίθεται, η δε νεολαία μαραίνεται και εκφυλλίζεται, δεδικαιολογημέως δε το ωραίον φύλον της κοινωνίας μας απογοητεύεται δια το μέλλον. Η Κοινωνία και οι αρμόδιοι οφείλουσι να πατάξωσιν αμειλίκτως τα κέντρα ταύτα προλαμβάνοντες τον επαπειλούντα ημάς τοιούτον κίνδυνον.»
Η εφημερίδα επανέρχεται για το ίδιο θέμα τον Αύγουστο του ίδιου έτους:
«Αηδία κατήντησε πλέον κ. Αρχηγέ το θέατρον ( μας συγχωρείτε καφέ- σαντάν ηθέλαμεν να είπωμεν) του Φαλήρου. Ημίγυμνοι σχεδόν αι γυναίκες εξαιρουμένων δύο η τριών, παρουσιάζονται προ του κόσμου και με φουστανάκια τα οποία ούτε οκταετή κοράσια δεν θα έφερον, αφήνοντα να φαίνωνται οι πόδες των αοιδών από του γόνατος και κάτω! Το τοιούτον δεν είναι καθόλου ηθικόν και αντίκειται εις τα ήθη της πόλεως μας. Νομίζομεν ότι υπάρχει μια αστυνομική διαταγή περιστέλλουσα τα τοιαύτα, δεν φρονείτε ότι είναι καιρός να τεθεί εν ισχύι;… Μη λογαριάσετε δα και την οχλαγωγίαν η οποία γίνεται κάθε βράδυ υπό μερικών εκεί μέσα. Προχθές ηνάγκασε ένα των παρακαθημένων να απευθύνη δριμείας παρατηρήσεις κατά των οχλαγωγούντων. Μα καλά δεν υπάρχει διευθυντής εκεί μέσα; ή μόνον δια τα εικοσάλεπτα φροντίζει χωρίς να δίδη πεντάρα αυτός για τα αυτία των θαμώνων; Τί συνέβη προχθές ενώ εχόρευε επί του πάλκου μία αοιδός, είνε αηδές και άτοπον ν’ αναφέρωμεν δια να πιστοποιήσωμεν επί πλέον τ’ ανωτέρω. Θα επανέλθωμεν.»
Ως επιδημία χαρακτηρίζει τα καφε-σαντάν το «Ελεύθερον Βήμα» το Δεκέμβριο του 1905:
«Η επιδημία της εποχής είναι τα καφεσαντάν.- Όπερ αποδεικνύει ότι ο κόσμος ή καλλίτερον η νεολαία ευπορεί.- Τοιούτο καφωδείον ιδρύθη εσχάτως εις το καφενείον πρώην Σφακιανού πλησίον της πλατείας Κολόμβου.-Με Ιταλίδας υψιφώνους και Ιταλούς κωμικούς πρώτης δυνάμεως ως διατείνονται και συνιστούν οι ειδήμονες. –Αι Αλατίαι της Σπλάντζιας ωχριούν προ του θιάσου τούτου. –Όστις άρχισε να τραβά με ηλεκτρικήν δύναμιν τους θαμώνας των άλλων καφωδείων.»
Η εφημερίδα «Υψηλά Λευκά ‘Ορη» τον Ιούλιο του 1906 αναφέρεται στα όσα άσεμνα συνέβαιναν στα καφωδεία, με υποδείξεις και προς την Αστυνομία:
«ΤΑ ΚΑΦΩΔΕΙΑ
Υπάρχουσιν εν τη ημετέρα πόλει πολλά τοιαύτα, όπου θίασοι αοιδών άδουσιν άσματα ως επί το πολύ εποστημονικώς υπό μουσικής ρυθμιζόμενα. Ύπάρχουν όμως και μεμονωμέναι γυναίκες ή συντροφευόμεναι υπό αοιδών ανατολιτών εν καφενείοις, εις τας κεντρικάς οδούς και συνοικίας, όπου κατοικούσιν οικογένειαι έγκριτοι, δικαίως παραπονούμεναι δια την έκρηξιν ολονυκτίων ασμάτων και των διαρρηκτικών κραυγών ανησυχούσαι.
Και τα τοιαύτα έδει να κινώσι το ενδιαφέρον της Αστυνομίας, καθ’ όσον η ύπαρξις των εν μέσω οικογενειών και άσεμνον και παράχοδρον αποτελεί δια τα κοινωνικά ημών ήθη παράκρουσιν. Αστυνομικαί διαταγαί εν ώ εφαρμόζονται εις εκείνα τα μη λειτουργούντα εν συνοικίαις και τηρούντα οπωσδήποποτε τους όρους της σεμνότητος των ηθών και ουδεμίαν διατήρησιν της δημόσιας ασφαλείας απειλούντα, εις ταύτα, όπου αμφότερα τα κακά επαπειλούσι, δεν εφαρμόζονται εξ ίσου, εις εκείνα απαγορεύεται πέραν του μεσονυκτίου εις ταύτα επιτρέπεται και πέραν τούτου η λειτουργία. Γεννάται όθεν και κίνδυνος και παράπονα λίαν δεδικαιολογημένα δια την ανισότητα. Διό ελπίζομεν ότι η άδικος αύτη μεροληψία θα επιστήσηται την προσοχήν των αρμοδίων.»
Σε ασχημίες στο «ουχί πλέον καφωδείον του συνήθους είδους, αλλά καπηλείον» στη συνοικία Παπλωματάδικα, δίπλα στη Μητρόπολη αναφέρεται η εφημερίδα ‘’Υψηλά Λευκά Όρη’’ τον Αύγουστο του 1907:
«ΑΣΧΗΜΙΑΙ ΤΟΥ ΧΕΙΡΙΣΤΟΥ ΕΙΔΟΥΣ
Ναι, είναι ασχημία εν μέση συνοικία του κεντρικώτερου της πόλεως μέρους, κατοικούμενη υπό εντίμων και εγκρίτων οικογενειών να υφίσταται και να λειτουργή καθολονυχθιάν, ουχί πλέον καφωδείον του συνήθους είδους, αλλά καπηλείον με μουσικούς ανατολίτας κροτούντας κύμβαλα και νταούλια και με αοιδούς ανατολίτισαις, αλατίνας καλουμένας, αίτινες υπό τον κρότων των κυμβάλων εκμπέμπουσιν από πάρκου εκκωφαντικάς και αναρμονίους φωνάς άδουσαι τραγούδια ανατολίτικα συνοδευόμενα υπό σκιρτημάτων απρεπών και ήττον σεμνών, ενώπιον θεατών εκ των τελευταίων τάξεων εκεί συμμαζευομένων.
Ο διερχόμενος την οδόν Μπετόλο (Παπλωματάδικα) προς την πάροδον του Ναού της Τριμάρτυρος, παρίσταται ακροατής ασμάτων αδομένων με ανατολικόν μέλος, δυσαρμόνιον και άμουσον, ακούει, αν σταθή ολίγον απέξω βωμολοχίας, γέλωτας, θορύβους, κτύπους, ιαχάς εντός του κατ’ ευφημισμόν καφωδείου, εις την ερμητικώς κεκλεισμένην θύραν του οποίου στέκονται πάσαι αι ηλικίαι του ανδρικού γένους των εργατικών τάξεων και των αέργων πλανητών. Αν δε ανοίξη την θύραν θα ίδη μέσα ανθρώπους εκ της τελευταίας τάξεως, οθωμανούς ως πλείστον, άλλους μεν νωχελικώς εξαπλωμένους επί καρεκλών και γλυρίζοντας προς τας επί του πάλκου Μαινάδας, άλλους δε βωμολοχούντας και ερωτοτροπούντας. Πρό του θεάματος θα εκπλαγή και ο μάλλον περί τα τοιαύτα αναίσθητος. Οι γείτονες δεν κατόρθωσαν να εξαλείψωσι την ασχημίαν ταύτην και να εύρωσι την προτέραν αυτών ησυχίαν αν και κατ’ επανάληψιν εποιήσαντο όπου έδει διαβήματα και εξέφρασαν τα παράπονά των ποιάς τινός αντιρρόπου δυνάμεως εξευρεθείσης.
Αλλά η αστυνομία ελπίζομεν ότι δεν θα αδιαφορήση του λοιπού διότι όχι μόνον η ευπρέπεια της γειτονιάς, όχι μόνον η ησυχία των οικογενειών, αλλά και ο προς τον ιερόν Ναόν της Θεομήτορος σεβασμός και η οφειλόμενη ευλάβεια το απαιτεί, καθ’ όσον όπισθεν του ιερού του ναού διαπράττεται από του μεσονυκτίου και εξής υπό των θαμώνων του καφωδείου ασχημοσύνη διαρκούς ουρήσεως.»
Τα λεγόμενα θέατρα ποικιλιών άρχισαν να φθίνουν με την αποχώρηση των διεθνών στρατευμάτων, εφόσον οι Χανιώτες ρέκτες του είδους δεν ήταν πια δυνατόν να καλύψουν τα έξοδα τέτοιων επιχειρήσεων.
Υπήρχαν όμως και άλλου είδους καλλιτέχνες που περιοδεύοντας την Κρήτη, έδιναν παραστάσεις, – όχι πάντα σε μεγάλες θεατρικές σκηνές και σε καλά διοργανωμένες εκδηλώσεις. Οι ταχυδακτυλουργοί που έδιναν παραστάσεις ήταν ΄Ελληνες ή ξένοι. Γνωστοί ΄Ελληνες ταχυδακτυλουργοί ήταν ο Κανάρης και ο Μελίδης. Το 1892 αναφέρεται ότι ο Μελίδης είχε πρωτοέρθει στα Χανιά πριν από 22 χρόνια. Αν αυτό είναι σωστό θα πρέπει να δινόταν τέτοιες παραστάσεις στα Χανιά τουλάχιστον από το 1870. Στον Μελίδη άλλωστε αποδίδεται και ένα αστείο περιστατικό: Είχε συναντήσει κάποια μέρα ένα χωρικό που πουλούσε αυγά. Ο Μελίδης, μετά από συμφωνία, τα αγόρασε όλα και μπροστά στον χωρικό έσπασε ένα αυγό και – ως εκ θαύματος – “έβγαλε” από μέσα ένα εικοσόφραγκο. Ο χωρικός αμέσως ακύρωσε τη συμφωνία, πήρε πίσω τα αυγά, πήγε σε μια γωνιά και άρχισε να τα σπάζει ένα ένα για να βρει τα εικοσόφραγκα. Εννοείται ότι εικοσόφραγκα δεν ευρέθηκαν και ο χωρικός έμεινε με τα σπασμένα αυγά.
Το επάγγελμα του ταχυδακτυλουργού είχε όμως και τους κινδύνους της τέχνης του. Ο Μελίδης υπέστη επίθεση από τον βοηθό του που τον χτύπησε με ένα μαχαίρι ύστερα από επίπληξη του εργοδότη του. Το 1903 ένας άλλος ταχυδακτυλουργός, ο Μικρασιάτης Δημήτριος Μουτζουρίδης υπέστη επίθεση κι αυτός και ο μικρός βοηθός του πηγαίνοντας από τους Λάκκους στον Αλικιανό. Αλλά υπάρχει και μια – έστω εκτός Χανίων – τραγική περίπτωση δυστυχήματος ενός, Τούρκου προφανώς, ταχυδακτυλουργού. Ο Μεχμέτ λοιπόν, το 1893, περιερχόταν την επαρχία Μεραμβέλλου και στο χωριό Φουρνή όπου έδινε παράσταση, έχοντας υπερεκτιμήσει τις ικανότητές του και πιστεύοντας και ο ίδιος ότι έχει υπερφυσικές δυνάμεις, γέμισε ένα πιστόλι με μπαρούτι και κομμάτια από σφαίρες, το έδωσε σε ένα θεατή και του είπε να τον πυροβολήσει άφοβα διότι ήταν άτρωτος. Περιττό βέβαια να αναφερθεί ότι η παράσταση μετά από λίγο διακόπηκε, αφού ο ταχυδακτυλουργός έπεφτε βαριά τραυματισμένος και μάλιστα πέθανε την επόμενη μέρα. Ο ακούσιος δολοφόνος καταδικάσθηκε από το Πλημμελειοδικείο Λασιθίου σε επτάμηνη φυλάκιση αλλά τελικά αθωώθηκε από το Εφετείο.
Μεγάλο θαυμασμό προκαλούσαν οι παραστάσεις των ταχυδακτυλουργών. Το 1902 ο Κ. Καρύδης σε παράσταση στον Κήπο απέσπασε το θαυμασμό και την έκπληξη, ενώ ένας άλλος ταχυδακτυλουργός, ο Αμερικανός Βόνδερμαν στο θέατρο της Σπλάντζιας, είχε παράλληλα κι ένα «θίασο νευροσπάστων», το γνωστό κουκλοθέατρο.
Αλλά παραστάσεις ανδρεικέλων (κουκλοθέατρου) στα Χανιά, συναντούμε από τον Σεπτέμβριο του 1894: Στην εφημερίδα “Μεσόγειος” αναφέρεται ότι ήρθε στα Χανιά ο “Φασουλής” κι ο “Περικλέτος” και δινόταν λεπτομερής περιγραφή της παράστασης. ΄Αλλη μαρτυρία για τον “Φασουλή” έχουμε και το 1907: Δινόταν παραστάσεις στο Δημοτικό Θέατρο του Κήπου, το εισιτήριο είχε 30 λεπτά και το κοινό (όχι μόνο ανήλικοι) γέμιζε ασφυκτικά το θέατρο.
Σε σημείωση εφημερίδας του 1925 σημειώνεται ότι σε τουρκικό καφενείο της Σπλάντζιας προ 50 ετών και πλέον – δηλαδή το 1875 – κάποιος ονόματι Δημοσθένης Μαριδάκης είχε δώσει την πρώτη παράσταση ανδρεικέλων. Ονομαστοί ανδρεικελοπαίκτες, όπως ο Αθανασούλας, ο Χρηστίδης, και ο περίφημος Σαντορινιός, συνάρπασαν κατά διαστήματα μικρούς και μεγάλους Χανιώτες.
΄Ομως την μεγάλη επιτυχία στο είδος αυτό του θεάτρου είχε ο Χρήστος Κονιτσιώτης. Στήλες ολόκληρες γράφονται στις εφημερίδες για την τέχνη του και χαρακτηρίζεται ως ο «πρύτανις των ανδρεικέλων», για τον οποίον είχε γράψει και ο Ευρωπ. Τύπος. Το 1908 δίνει παραστάσεις στο ζυθοπωλείο Παπαδάκη, το “Ακταίον”, κέντρο αναψυχής της προκυμαίας, και παρατηρείται απίστευτη συρροή κόσμου όχι μόνο παιδιών αλλά περισσότερο ενηλίκων. Χαρακτηριστικό είναι το πρόγραμμα μιας παράστασης: “Α΄ μέρος: Διάφοροι χοροί υπό Ισπανών Αξιωματικών, υπαξιωματικών και στρατιωτών. Β΄ μέρος: Το θεαματικώτερον και πλήρες μηχανημάτων, σκηνών και ενδυμάτων, δίπρακτον έργο. “Τα έργα του Σατανά” επί σκηνής νεκροταφείου, όφεις, διάβολοι, κόλασις, σκελετοί κ.λ.π. και Γ΄ μέρος: Η πολυζήτητος μονόπρακτος κωμωδία “Ο χαρτοπαίκτης”. Αλλά τα ανδρείκελα του Κονιτσιώτη έπαιζαν και άλλα έργα: “Το ωραίον, διδακτικόν, θεαματικόν, οικογενειακόν και κωμικοτραγικόν τετράπρακτον έργον, η “Φιλόστοργος Μήτηρ” η “το ναυάγιον της πτωχής Μαρίας” και την χαριτωμένη μονόπρακτο κωμωδία “Οι τρείς Δεκανείς”. Ο Κονιτσιώτης παρουσίαζε ο ίδιος όλους τους χαρακτήρες των έργων, περίπου 35 πρόσωπα, προκαλώντας ακράτητα γέλια. ΄Ηταν “ο άνθρωπος της ημέρας, ο θεός του γέλωτος, της διασκεδάσεως και της τέρψεως. Απαράμιλλος μιμητής των ανθρωπίνων φωνών, των σκέρτσων, των ιδιοτροπιών, της λαϊκής εθιμοτυπίας, των στρατιωτών και αστυνομικών χαρακτήρων, των κουτσαβάκηδων, των ηλιθίων, των μπαγαποντίσκων, των εραστών και εραστριών, των υπηρετριών και εν γένει ο άνθρωπος της ευθυμίας και της τρέλλας, τσαχπίνης, σωστός μάγκας”, ακούραστος, όλο ευφυία, ταχύτητα και δεξιότητα. Η έδρα του Κονιτσιώτη ήταν στην Αθήνα, κοντά στη Δεξαμενή και στο θέατρό του – σημειώνεται – “είχαν συρθεί ένας σωρός αριστοκράτες”. Τον Κονιτσιώτη ξαναβρίσκουμε τον χειμώνα του 1924 και πάλι στα Χανιά, όπου και παραμένει για πέντε μήνες, παρουσιάζοντας όχι μόνο κωμωδίες με τον αμίμητο Πασχάλη του, αλλά και έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων.
Και θέατρο σκιών συναντούμε συχνά στα Χανιά. Οι παραστάσεις δινόταν από σπουδαίους καραγκιοζοπαίκτες, τον Μόλλα, τον Χαρίτο, τον Κουτσούρη, τον Νταμαδάκη και τον Ανθούλη Φιλέρημο, και είχαν πάντα εκπληκτική επιτυχία και συρροή κόσμου. Σε εφημερίδα του 1924 αναφέρεται μάλιστα ότι κατά τη διάρκεια παράστασης του Χαρίτου στο “Ακταίον” στο λιμάνι, “ένας πιτσιρίκος θεατής από την αφηρημάδα του στον Καραγκιόζη έπεσε στη θάλασσα, ανεσύρθη όμως πάραυτα και έτσι έπαθε μόνο ψυχρολουσία”.
Αλλά υπήρξαν και παραστάσεις επίδειξης ρώμης και περίεργων δυνατοτήτων, προσφέροντας ένα αλλοιώτικο θέαμα. Το 1893 φθάνει στα Χανιά ο Δημήτριος Τσαβέλας του οποίου το σώμα ήταν κατάστικτο με απεικονίσεις πουλιών και ζώων (προφανώς ήταν το γνωστό σήμερα τατουάζ), τον οποίο κάλεσε ο ίδιος ο Τοποτηρητής Μαχμούτ Τζελαλεδίν Πασάς να δει ιδίοις όμμασι το περίεργο σώμα του.
Αλλά και το 1899 στο θέατρο της Σπλάντζιας των Χανίων δίδεται μια και μόνη παράσταση από την Ρωσσίδα Αικατερίνη, που είχε εξαιρετική δύναμη επίσης στα δόντια της. “Μεταξύ των άλλων βαρών θα κρατήσει δια των οδόντων της” – έγραφε μια εφημερίδα – “και εν πυροβόλον 150 κοιλογράμμων”. Τον Απρίλιο του 1900 φθάνει στα Χανιά ο νέος Ελλην «Ηρακλής» Μανιάτης Γ.Θ. Χατζόπουλος, “γνωστός εν Αμερική, Αυστρία, Ιαπωνία, Ινδίαις, Σινική, Νοτίω Αφρική, υπό το όνομα “Ελλην Γεώργιος” και ένα μήνα αργότερα έρχεται ο περίφημος Παναγής Κουταλιανός με το γιό του που δίνουν παραστάσεις στο Δημοτικό Θέατρο του Κήπου, μια των οποίων ήταν για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Και το 1901 ένας άλλος παλαιστής ο Ζακυνθινός Νικόλαος Παρπαρίας, αποκαλούμενος και «σιδερένιος άνθρωπος», σήκωνε με το κάθε χέρι του 300 οκάδες ενώ έσκιζε χωρίς κόπο τρεις τράπουλες χαρτιά.
Τον Ιανουάριο του 1900 είχε έρθει για πρώτη φορά στα Χανιά ένας φωνογράφος τον οποίο «… περιφέρει κάθε βράδι ανά τα κέντρα ένας Ιταλός, συνοδευόμενος από το τρυφερόν ήμισύ του, το οποίον περιάγει τον δίσκον πενταρολογούν. Ο φωνογράφος αυτός έχει αρκετά καλά κομμάτια, παίζει και το γιαρούμπι και την Ανδριάνα, ακόμη και αράπικους αμανέδες, οίτινες με τον ενθουσιασμόν που εμπνέουν είναι επικίνδυνοι δια την κυρίαν …. Φωνογράφου». Τελικά σύμφωνα με την εφημερίδα «Ελλάς» το 1901 «μετά από αποτυχούσαν παράστασιν εν τω Δημ. Θέατρω Κήπου, απεσύρθη εν τω θεάτρω της Σπλάντζιας ένθα καθ’ εκάστην δίδει παραστάσεις».
Είδαμε παραπάνω διαφορετικές πλευρές της καλλιτεχνικής παρουσίας στα Χανιά σε μια εποχή με πολλές μεταλλαγές. Ευνόητο είναι ότι υπήρξαν κι άλλες καθαυτό θεατρικές παραστάσεις από συγκροτημένους και καλά καταρτισμένους θιάσους με γνωστούς και καταξιωμένους ηθοποιούς και θιασάρχες, μουσικές και λογοτεχνικές εσπερίδες, συναυλίες, εκδηλώσεις κλπ. Ας σημειωθεί ότι η πολυπολιτισμικότητα στην κοινωνική διαστρωμάτωση των κατοίκων της πόλης, οφειλόμενη στην παρουσία των Μεγάλων Δυνάμεων, επέφερε εκείνα τα χρόνια σημαντικές αλλαγές και διαφοροποιήσεις ως προς τη ζωή και τις συμπεριφορές των Χανιωτών, διατηρουμένων πάντως των αυστηρών ηθών της εποχής:
«ΛΑΘΡΑ
Μας επληροφόρησαν ότι παρά τα «Ψαράδικα» κατοικούσι δύο αοιδοί η Ρουμανίς Λιλή και η Γαλλίς Βικτώρια, αίτινες δια της σκανδαλώδους διαγωγής των εκίνησαν την περιέργειαν της κοινωνίας, λάθρα δε εισάγονται πολλοί επισκέπται, οίτινες προκαλούσι σκηνάς. Εφιστώμεν την προσοχήν της Αστυνομίας, όπως εάν αληθεύωσι ταύτα ληφθώσι τα κατάλληλα μέτρα.»
Εφημ. “Σημαία”, φ. 42/10 Φεβρουαρίου 1902
*Η Ζαχαρένια Σημανδηράκη είναι ειδ. συνεργάτις των Γεν. Αρχείων του Κράτους
Σ.Σ.: Το παραπάνω κείμενο είναι απόσπασμα από τη μεγάλη έρευνά μου, προσεχώς υπό έκδοση «Το Θέατρο στα Χανιά 1880 – 1930».
ΠΗΓΕΣ
Εφημερίδες Χανίων:
“Κρήτη” 1879-1896, “΄Απτερα” 1880-1881, “Πατρίς” 1881-1883, “Αλήθεια” 1881-1882, 1888-1889,
“Λευκά ΄Ορη” 1881-1889, “΄Αμυνα” 1885-1888, “Μεσόγειος” 1891-1898, “΄Ερευνα” 1899-1900, “Επιθεώρησις” 1899-1900, «Κέντρον” 1900, “Σημαία” 1901-1902, “Ελλάς” 1901-1905, “Κήρυξ” 1901-1903, 1908-1910, “Πατρίς” 1901-1903, “Νέα ΄Ερευνα1902-1906, “Ελεύθερο Βήμα 1905, 1908, 1910, “Υψηλά Λευκά ΄Ορη” 1906-1909, “Το Σύνταγμα” 1906-1907, “Ο Αγών” 1905-1910, “Κήρυξ”1908-1914, – “Κέντρον” 1910-1911, “Κρήτη” 1911-1913.
