«Το βιβλίο στην παραδοσιακή του -χάρτινη- μορφή είναι και θα παραμείνει αναντικατάστατο» λέει ο Χανιώτης συγγραφέας, ερευνητής και εκπαιδευτικός Θεοχάρης Ι. Φραγκιουδάκης ο οποίος μιλά στις “διαδρομές” με αφορμή το νέο του ιστορικό δοκίμιο “Η Ενετική εκκλησιαστική απογραφή του 1637 στο Ν. Χανίων” που κυκλοφόρησε πρόσφατα και παρουσιάζεται τη Δευτέρα 25 Οκτωβρίου στις 7:30 το απόγευμα στον πολυχώρο των Εκδόσεων Ραδάμανθυς.
Η έκδοση αποτελεί ένα μοναδικό ιστορικό τεκμήριο καθώς μας προσφέρει ένα τεράστιο, αναξιοποίητο πρόσωπογραφικό και τοπωνυμικό πλούτο πληροφοριών μέσα από τους 374 ενετικούς ναούς του ν. Χανίων τις θέσεις των οποίων, την ύπαρξη και την σημερινή κατάσταση ο συγγραφέας ταυτοποιεί μετά από πολυετή έρευνα. Ο ίδιος αναφέρεται στις δυσκολίες του εγχειρήματος, την σημασία της τοπικής ιστορίας στην εκπαιδευτική διαδικασία αλλά και την αξία του έντυπου βιβλίου.
Πότε ακριβώς και με ποια σκέψη ξεκινά η καταγραφή και ταυτοποίηση των ενετικών ναών του νομού Χανίων, εργασία σας που βασίζεται πάνω στη δημοσίευση της Απογραφής του 1637 από τη Μαρία Χαιρέτη;
Το δύσκολο αυτό εγχείρημα ξεκίνησε πριν από τρία χρόνια περίπου, καθώς ολοκληρωνόταν η προηγούμενη ερευνητική μου προσπάθεια, ο «ΧΡΟΝΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΟΙΚΗΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΝΟΜΟ ΧΑΝΙΩΝ (1030-1905)». Το βιβλίο μου εκείνο αναζητούσε τις χρονολογήσεις που αφορούν στους οικισμούς με βάση τις γραπτές πηγές. Μία από αυτές τις χρονολογήσεις ήταν και το 1637, το έτος που διεξήχθη η απογραφή των ναών από τους Ενετούς για την περιοχή μας.
Η ανάγκη ταυτοποίησης του χρόνου με τον χώρο με υποχρέωσε να σκύψω πολύ προσεκτικά πάνω στο δημοσίευμα της Απογραφής (Μ. Χαιρέτη, 1968). Από τη μελέτη αυτή προέκυψαν δεδομένα για τους ναούς που δεν είχαν θέση στον ΚΑΤΑΛΟΓΟ, συνεπώς έπρεπε να συγκροτήσουν μία νέα, διακριτή μονογραφία… Όταν, εξάλλου, εκδίδεται ένα βιβλίο, η σκέψη του συγγραφέα βρίσκεται ήδη στο επόμενο!
Ποιες οι δυσκολίες του εγχειρήματος;
Σε ερευνητικά εγχειρήματα επί γεωγραφικού πεδίου ο βαθμός δυσκολίας εξαρτάται από το πλήθος των υπό εξέταση αντικειμένων σε σχέση με τη γεωγραφική έκταση και την επάρκεια των δεδομένων πληροφοριών. Εν προκειμένω, στο ενετικό κείμενο εγγράφονται 374 εκκλησίες / μονές κατανεμημένες και στις πέντε επαρχίες του νομού Χανίων, χωρίς μάλιστα να υπάρχει χωριστή κατανομή ανά επαρχία, πλην αυτής των Σφακίων. Οπότε για να βρεθεί ποιος ναός είναι, έπρεπε να συνυπολογιστούν παράμετροι όπως το όνομα του χωριού (υπάρχουν συνώνυμοι οικισμοί σε διαφορετικά μέρη), το τότε -μη χρησιμοποιούμενο σήμερα- μικροτοπωνύμιο της φυσικής του θέσης και η καταγωγή με το επώνυμο του ιερωμένου-λειτουργού. Εν συνεχεία χρειάστηκε να εξεταστεί και να προσδιοριστεί η επαρχία (που δεν αναφέρεται από τους Ενετούς), καθώς και η όποια πιθανή αλλαγή υπέστη το κτίσμα ή και το αφιέρωμά του στο πέρασμα των αιώνων. Όλα αυτά έχουν μια γοητεία, αλλά μόνο για όποιον διαθέτει ζέση. Χωρίς μεράκι ακούγονται και είναι βαρετά!
Ποιες πηγές και ποιες μεθόδους χρησιμοποιήσατε για την τεκμηρίωση της έρευνας σας;
Για την ενετική εκκλησιαστική απογραφή έχουν γραφτεί δύο προηγούμενες μελέτες τις οποίες και συμβουλεύτηκα, η Εισαγωγή στη δημοσίευση της αείμνηστης Μαρίας Χαιρέτη, καθώς και η μεταγενέστερη έρευνα των Δημήτρη Τσουγκαράκη και Ελένης Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη. Εκτός αυτών, βασίστηκα σε προφορικές μαρτυρίες (τις οποίες, βεβαίως, προσπάθησα πάντα να διασταυρώνω), σε πληροφορίες από τις Μητροπόλεις, σε δημοσιεύματα του Τύπου καθώς και σε θεματικά γειτνιάζουσες εργασίες αξιόλογων ερευνητών. Όλες αυτές οι πηγές αναφέρονται στο βιβλίο. Δεν ήταν δυνατή, αλλά και δεν επιδιώχθηκε από πλευράς μου η αυτοψία σε γενικευμένη κλίμακα. Ωστόσο, όπου -άκρως επιλεκτικά- αυτή έγινε, τότε επέλυσε αρκετά προβλήματα.
Πώς συνδέεται η παρούσα έκδοση με τις δύο προηγούμενές σας, τον Χρονο-Ιστορικό Κατάλογο Οικήσεων στον Νομό Χανίων και τα Ανθρωπο-τοπωνύμια του Νομού Χανίων. Σε τι αφορούσαν;
Και τα τρία έργα αφορούν στον νομό Χανίων. Τα ΑΝΘΡΩΠΟ-ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ (έκδ. 2014) μπορεί, βεβαίως, να επικεντρώνονται στην ετυμολόγηση με βάση γλωσσολογικά, ιστορικά και άλλα δεδομένα, εμπεριέχουν, όμως, τον πυρήνα της επόμενής μου μελέτης, δηλαδή τις χρονολογίες, με τις οποίες ασχολείται περισσότερο εμβριθώς και σχεδόν αποκλειστικά ο ΧΡΟΝΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ (έκδ. 2019). Επομένως η ‘‘μαγιά’’ για την παρούσα εργασία βρίσκεται σε αυτές τις δύο προηγούμενες προσπάθειες. Τελικά το ερευνητικό τρίπτυχο «τοπωνύμια – χρονολογίες – ναοί» αποπειράται να ‘‘αρχειοθετήσει ένα άτακτο παρελθόν’’ για έναν τόπο από τον οποίο ελλείπουν οι συστηματικές γραφειοκρατικές παρακαταθήκες.
Ποιες σκέψεις – διαπιστώσεις κάνατε μέσα από τη σύγκριση του παρελθόντος με το παρόν όσον αφορά στην ναïκή πραγματικότητα του νομού Χανίων και συγκεκριμένα στους ενετικούς ναούς που καταγράφονται στο αρχικό κείμενο της Απογραφής του 1637;
Ένα αδρό συμπέρασμα είναι ότι στα 400 σχεδόν χρόνια που χωρίζουν το τότε από το σήμερα οι μεταβολές δεν τόσες όσες πιθανώς φαντάζεται κανείς: «Όλα τριγύρω αλλάζουνε κι όλα τα ίδια μένουν…». Επ’ αυτού, το βιβλίο φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως ένας οδηγός αντιπαραβολής του 1637 με το 2021… Βέβαια, πάρα πολλοί ναοί που αναφέρονται στην Απογραφή ξεκινούν τη διαδρομή τους πολύ πριν το 1637 και την συνεχίζουν έως και σήμερα, διαρκώς μεταμορφούμενοι μέσα από ανακαινίσεις, ριζικές ανακατασκευές, αλλαγές χρήσης και φθορά, φυσική ή βίαιη.
Τι θεωρείτε ότι κερδίσατε μέσα από αυτή την ερευνητική διαδρομή και ποιος ο στόχος τους εγχειρήματος;
Ωφελήθηκα κοινωνικά και συναισθηματικά μέσα από την πνευματική και τη φυσική μου γνωριμία με αξιόλογους ανθρώπους. Έδρεψα το κέρδος του ταξιδιού, της ανακάλυψης, μα και της αυτοσυνειδησίας. ‘‘Κέρδισα’’ μέσω της προσφοράς, έστω και ταπεινής, προς τον τόπο μου… Ο στόχος μου ήταν όχι απλώς αποδώσω ένα πρακτικά χρήσιμο βιβλίο σε ένα συγκεκριμένο κοινό που ασχολείται με το παρελθόν του τόπου μας, αλλά και να διευρύνω τον κύκλο των ενδιαφερομένων για θέματα ιστορικά και εν γένει πνευματικά.
Είστε εκπαιδευτικός στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Πώς βλέπετε τον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται η Ιστορία στα σχολεία;
Ο τρόπος που διδάσκεται το μάθημα της Ιστορίας στα σχολεία μας έχει αλλάξει προς το καλύτερο, φρονώ. Ο δάσκαλος σήμερα είναι πιο ελεύθερος, έχει στη διάθεσή του περισσότερα εργαλεία μάθησης. Δεν είναι ο παλιός «φωστήρας» – δότης πληροφοριών, αλλά ο «εμψυχωτής» τής, ούτως ή άλλως, φιλέρευνης φύσης των παιδιών! Αυτό που ίσως λείπει είναι η συστηματική ενασχόληση με την τοπική ιστορία, όχι τόσο σε επίπεδο μεγάλων προσώπων και γεγονότων (γι’ αυτά υπάρχει πληθώρα εργασιών), όσο στο πεδίο της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων, στο κοντινό μα και στο πιο μακρινό παρελθόν. Αυτή η ‘‘καθημερινότητα του παρελθόντος’’ συχνά βρίσκεται γύρω μας μέσω μνημείων, δρόμων, ονομασιών κ.λπ. και τα παιδιά πρέπει να εκπαιδευτούν, ώστε να μπορούν να την ανιχνεύουν και να την αποκρυπτογραφούν τα ίδια.
Τι πιστεύετε για το μέλλον του έντυπου βιβλίου; Θα επιβιώσει;
Το έντυπο βιβλίο θα επιβιώσει. Η ψηφιακή οθόνη είναι πάρα πολύ χρήσιμη, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να πάρει τη θέση του παραδοσιακού βιβλίου. Θεωρώ ότι δεν υπάρχει αντιπαλότητα ανάμεσα στο ηλεκτρονικό-‘‘άυλο’’ και το παραδοσιακό βιβλίο. Αντιθέτως, τα βλέπω να συμπορεύονται και να αλληλοϋποστηρίζονται. Όσον αφορά, βέβαια, την πνευματική διαδικασία της ανάγνωσης, η οθόνη κουράζει και δεν επιτρέπει πολύωρο κοίταγμα κειμένου, οπότε το βιβλίο στην παραδοσιακή του -χάρτινη- μορφή είναι και θα παραμείνει αναντικατάστατο.
Επόμενα συγγραφικά σχέδια; Ετοιμάζετε κάτι νέο;
Ετοιμάζω την επανέκδοση των ΑΝΘΡΩΠΟ-ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ. Οκτώ σχεδόν χρόνια μετά την πρώτη τους κυκλοφορία είναι καιρός να τα βρει το αναγνωστικό κοινό συμπληρωμένα και αναθεωρημένα… Στον πιο βαθύ ορίζοντα υπάρχει και ένα παλαιό πολυσέλιδο χειρόγραφο που περιμένει την κριτική του έκδοση, όχι μόνο του, μα ‘‘αγκαλιαστά’’ με νέα στιχουργήματα κάπου κοντά στο λογοτεχνικό κλίμα του «ΣΑΝ ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ». Ένα ακόμα σμίξιμο του παρελθόντος με το παρόν…
Παρασκευάς Περάκης και Ελένη Φουντουλάκη μπαίνουν… onLine σε ένα ακόμη θεματικό αφιέρωμα με Χανιώτες ηθοποιούς που συμμετέχουν στις τηλεοπτικές σειρές “Σασμός” και “Κομάντα και Δράκοι”
