Ελληνας λαϊκός ζωγράφος και αγιογράφος. Κυρίαρχο στοιχείο του έργου του η ελληνικότητα και η εικονογράφηση της Ελληνικής λαϊκής παράδοσης και ιστορίας.
Γεννήθηκε στη Βαρειά της Μυτιλήνης, γύρω στα 1870 και ήταν το πρώτο από τα οκτώ παιδιά του Γαβριήλ Κεφαλά και της Πηνελόπης Χατζημιχαήλ.
Ο πατέρας του ήταν τσαγκάρης και η μητέρα του κόρη Αγιογράφου.
Βασικές γνώσεις ζωγραφικής απέκτησε δίπλα στον παππού του.
Τα έργα του τα υπέγραφε συνήθως με το επώνυμο της μητέρας του.
Ενώ το μοναδικό γνωστό έργο του, που φέρει το πραγματικό του όνομα «Έργο Θεόφιλου Γαβριήλ Κεφαλά» είναι μια εικόνα των Αγίων Κων/νου και Ελένης στο σκευοφυλάκιο του Ι. Ναού Ταξιαρχών στις Μηλιές Πηλίου.
Ήταν ισχνός και αριστερόχειρας.
Οι γονείς και οι δάσκαλοί του προσπάθησαν με τρόπο βίαιο και καταπιεστικό να του αλλάξουν χέρι γραφής και να τον κάνουν δεξιόχειρα.
Ο μικρός Θεόφιλος απομονώθηκε, κλείστηκε στον εαυτό του και βρήκε διέξοδο στη ζωγραφική.
Δραπετεύει κρυφά για τη Σμύρνη, οικονομικό κέντρο της Μικράς Ασίας τότε, με πολλούς Έλληνες. Δουλεύει Θυροφύλακας στο ελληνικό Προξενείο και παράλληλα ζωγραφίζει. Βασικό του θεματολόγιο η ελληνική αρχαιότητα, το Βυζάντιο και η νεώτερη Ελλάδα.
Το 1897 φεύγει για την Ελλάδα, με πρόθεση να καταταγεί εθελοντής κατά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο, που είχε ξεσπάσει.
Δεν προλαβαίνει όμως, γιατί ο πόλεμος τερματίζεται. Αποφασίζει να μείνει στο Βόλο, πλούσιο αγροτικό και βιομηχανικό κέντρο στις αρχές του 20ου αιώνα. Νέος ακόμα υιοθετεί τη φουστανέλα ως καθημερινό του ένδυμα, ενώ τις Απόκριες του αρέσει να ντύνεται Μέγας Αλέξανδρος. Κατά τις εθνικές εορτές διοργανώνει εκδηλώσεις με παραστάσεις και σκηνικά δικής του επινόησης. Ζει μέσα στη φτώχεια και ζωγραφίζει για ψίχουλα στους τοίχους μαγαζιών, σπιτιών, του Βόλου και του Πηλίου.
Παράλληλα γίνεται αντικείμενο αστεϊσμών, με το παράξενο φέρσιμό του, αλλά και τις φορεσιές του. Τα οικονομικά του καλυτερεύουν κάπως, όταν ένας πλούσιος γεωκτήμονας της Μαγνησίας ο Γιάννης Κοντός του αναθέτει το 1912 την τοιχογράφηση του σπιτιού του στην Ανακασιά.
Ο Θεόφιλος ζωγραφίζει σκηνές από την Επανάσταση του ‘21, αρχαίους θεούς και τοπία.
Ο γεωκτήμονας συνήθιζε να λέει για τον Θεόφιλο: «Αυτός παιδί μου ήταν τρελός στο μυαλό και σοφός στα χέρια».
Η λυτρωτική ελευθερία της τέχνης είχε περάσει…
Σήμερα η οικεία Κοντού είναι Μουσείο Θεόφιλου στο Βόλο.
Στη ζώνη της φουστανέλας του, εκεί που έμπαιναν τα τουφέκια, αυτός ζώνεται με πινέλα και χρώματα, που έφτιαχνε ο ίδιος από τρίχες αλόγου. Τα χρώματα τα έφτιαχνε μόνος, κοπανούσε λουλούδια και χορτάρια, που έβρισκε άφθονα στη φύση, μαζί με κρεμμύδια και φλούδες ροδιού, μετά ανακάτευε με μπογιές. Για να δέσουν όλα, κάποιες φορές πρόσθετε γάλα συκιάς ή αυγό.
Το 1927 επέστρεψε στη Μυτιλήνη, όπου συνεχίζει να ζωγραφίζει συνήθως για ένα πιάτο φαγητό και λίγο κρασί. Στη Μυτιλήνη τον συνάντησε ο Στρατής Ελευθεριάδης (Τεριάν), που διέμενε στο Παρίσι.
Στον Ελευθεριάδη οφείλεται η αναγνώριση της αξίας του έργου του Θεόφιλου και η διεθνής προβολή του. Μόλις άρχισε η τύχη να του γελάει, ο Θεόφιλος βρέθηκε νεκρός στο άθλιο καμαράκι του στο Βουνάρι της Μυτιλήνης. Το ημερολόγιο έγραφε 24 Μαρτίου 1934. Η νεκροψία έδειξε ανακοπή καρδιάς… Το 1961 εγκαινιάστηκε μεγάλη έκθεση με τα έργα του Θεόφιλου στο Μουσείο του Λούβρου.
Ο Οδυσσέας Ελύτης έγραψε γι’ αυτό: «Επιστρέφοντας από την Αμερική τον Ιούνιο του 1961, σταμάτησα στο Παρίσι και καθώς βγήκα να χαζέψω στους δρόμους, το πρώτο πράγμα που είδα ήταν, σε μια βιτρίνα βιβλιοπωλείου, όπως συνήθιζα να πηγαίνω άλλοτε, τη μεγάλη αφίσα της Έκθεσης του Θεόφιλου, που είχε ανοίξει ακριβώς εκείνη την εβδομάδα, στις αίθουσες του Λούβρου. Η καρδιά μου άρχισε να χτυπά δυνατά.
Ε, λοιπόν, ναι.
Υπάρχει δικαιοσύνη σ’ αυτόν τον κόσμο».
Η Επιτροπή “ΕΛΛΑΔΑ 2021” ανακοίνωσε πρόσφατα: Το έργο του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου Χατζημιχαήλ “Αναγεννηθείσα Ελλάδα” απεικονίζεται στον «ΠΡΟΠΟΜΠΟ», το συλλεκτικό μετάλλιο με το οποίο ανοίγει η αυλαία του Νομισματικού Προγράμματος της Επιτροπής «ΕΛΛΑΔΑ 2021», για την διακοσιοστή Επέτειο της Επανάστασης του 1821.
Ο πίνακας του Θεόφιλου, είναι ζωγραφισμένος σε χαρτόνι και χρονολογείται από το 1911. Απεικονίζει μια Ελλάδα “αρχαία”, με μακρύ κόκκινο χιτώνα να στέκει ανάμεσα σε αρχαία σπαράγματα, αλλά και “χριστιανή”, αφού όλα συντελούνται κάτω από τον παντεπόπτη οφθαλμό του Θεού ενώ άγγελοι παιανίζουν. Την Ελλάδα υποβαστάζουν δύο εμβληματικές μορφές του προεπαναστατικού Ελληνισμού: Ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Ρήγας Βελεστινλής. Η φανταστική σύμπραξη των δύο αντρών, που συνέλαβε η λαϊκή έκφραση, δεν οφείλεται τόσο στην εγγύτητα των ιδεών τους, όσο στην αναγνώριση ότι οι πνευματικές διεργασίες που προηγήθηκαν της Επανάστασης, είχαν πολύ μεγάλη σημασία για την αναγέννηση της Ελλάδας. Αναγέννηση που αποτυπώνεται στον πίνακα με τον φοίνικα, το μυθικό πουλί που αναγεννάται από τις στάχτες του.
Κι εμείς επαναλαμβάνουμε τα λόγια του Ελύτη: Ε, λοιπόν, ναι. Υπάρχει δικαιοσύνη σ’ αυτόν τον κόσμο!..
