Ριζίτικο χωριό στην Επαρχία Κυδωνίας του Νομού Χανίων. Είναι κτισμένο κοντά στους πρόποδες των Λευκών Ορέων και σε μια πανέμορφη καταπράσινη κοιλάδα. Βρίσκεται 15 χλμ. νότια από τα Χανιά και ανήκει στον δεύτερο σε πληθυσμό Δήμο της Κρήτης, στον Δήμο Χανίων (84.527 κάτοικοι). Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 το χωριό κατοικείται από 113 άτομα που ασχολούνται με την κτηνοτροφία. Σε τούτη τη Χανιώτικη γωνιά παράγονται άφθονα εκλεκτά κτηνοτροφικά προϊόντα.
Γνήσιο κρητικό χωριό το Θέρισο, έχει παραδοσιακά σπίτια και καφενεία και περιποιημένους δρόμους. Το χωριό κοσμούν οι δύο εκκλησίες της Παναγίας και του Αγίου Γεωργίου, κτισμένες πριν από το 1600. Δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας βρίσκεται ο ανδριάντας του Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου και η προτομή του οπλαρχηγού Βασίλη Χάλη. Στον Θέρισο, κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου (εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου) γίνεται μεγάλο παραδοσιακό πανηγύρι.
Πριν από το χωριό βρίσκεται το καταπληκτικό Θερισιανό φαράγγι που φέρει το όνομα του Ελ. Βενιζέλου. Το φαράγγι είναι ευρύχωρο και πολύ βαθύ. Το μήκος του ξεπερνά τα 5 χλμ. Μέσα από το φαράγγι διέρχεται ο επαρχιακός δρόμος από Χανιά για Θέρισο, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους ταξιδιώτες να το θαυμάσουν και να το απολαύσουν σε όλο του το μεγαλείο.
Στην τοποθεσία “Αλιάκες” υπάρχει ένα πλατάνι που έχει διάμετρο 2.20 μ., και η ηλικία του περνά τα 700 χρόνια. Επίσης στη θέση “Παναγή” βρίσκεται άλλος ένας πλάτανος που ο κορμός του έχει διάμετρο 2.10 μ. και ηλικία πάνω από 600 μέτρα.
Ιστορικά: Το χωριό, κτισμένο σε θέση οχυρή, έπαιζε σπουδαίο ρόλο στους αγώνες της Κρήτης και ιδιαίτερα στην Τουρκοκρατία. Σειρά από αγώνες και επαναστάσεις γράφουν την ιστορία του Θερίσου. Τότε οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά κι έκαψαν το χωριό. Στις μάχες που ακολούθησαν στις τοποθεσίες “Αλιάκες” και “Καμπιά”, στα χρόνια 1770, 1821, 1837, 1841, 1958, 1866, 1878, 1889, 1896 και 1897, οι Θερισιανοί έγραψαν χρυσές σελίδες στην ιστορία του χωριού τους. Σχετικό με τους απελευθερωτικούς αγώνες των Θερισιανών στην τοποθεσία “Αλιάκες” είναι το ριζίτικο τραγούδι.
Στσ’ Αλιάκες εις το Θέρισο, εις ένα βράχ’ απάνω
κάθετ’ ένας σταυραετός με τσι χρυσές φτερούγες
και γράφει με τα νύχια του μαντάτο του Σουλτάνο:
“Την Κρήτη θέλω λεύτερη, γη θα σε πολεμήσω”.
Η μεγαλύτερη ιστορική σημασία για το Θέρισο ήταν η επανάσταση του Βενιζέλου στις 10 Μαρτίου 1905. Η επανάσταση που έκανε το Θέρισο γνωστό σ’ όλη την Κρήτη, σ’ όλη την Ελλάδα καθώς και έξω από την ελληνική επικράτεια. Εδώ, λοιπόν, στο Θέρισο, ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκήρυξε την Επανάσταση κατά του πρίγκιπα Γεωργίου, ο οποίος τελικά αναγκάστηκε να παραιτηθεί και να αναχωρήσει από την Κρήτη.
Το οίκημα που εχρησιμοποίησε τότε ο Βενιζέλος σαν στρατηγείο, έχει μετατραπεί σήμερα σε μικρό μουσείο που περιέχει διάφορα αντικείμενα της Επανάστασης.
Από το Θέρισο ήταν η Στυλιανή Πλουμιδάκη, μητέρα του Ελ. Βενιζέλου. Μια απλή γυναίκα που ευτύχησε να φέρει στον κόσμο μία από τις μεγαλύτερες πολιτικές φυσιογνωμίες της Ευρώπης: τον δημιουργό της Νέας Ελλάδας, τον Εθνάρχη Ελευθέριο Βενιζέλο. Γι’ αυτό οι Θερισιανοί είναι υπερήφανοι.
Στην εποχή της Τουρκοκρατίας, εμφανίζεται στο Θέρισο μία γυναικεία μορφή: η Χρυσή Τσεπέτη. Παρά τα βασανιστήρια που της έκαναν οι Τούρκοι, η Χρυσή Τσεπέτη δεν ελύγισε και οι αλλόθρησκοι Οθωμανοί την έβαλαν σ’ έναν μύλο και την άλεσαν. Σήμερα οι Θερισιανοί, σε ένα χώρο άριστα διαμορφωμένο, πάνω σε πλάκα έχουν γράψει τα παρακάτω:
“ΣΤΗ ΧΡΥΣΗ ΤΣΕΠΕΤΗ ΠΟΥ ΑΛΕΣΤΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΙΜΗ ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ” και κάτω από την πλάκα με την επιγραφή έχουν τοποθετήσει την μυλόπετρα που άλεσε το σώμα της ηρωίδας Θερισιανής Χρυσής Τσεπέτη.
Στο Θέρισο γεννήθηκαν τρεις φυσιογνωμίες – αγωνιστές του 1821: οι αδελφοί Βασίλειος, Ιωάννης και Στέφανος Χάλης. Και οι τρεις αναδείχτηκαν σπουδαίες μορφές οπλαρχηγών.
