Η ψυχολογία ως επιστήμη της ανθρώπινης νόησης, του συναισθήματος και της συμπεριφοράς καλείται να αναλάβει νέο ρόλο υπό το πρίσμα των οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων παγκοσμίως.
Σε αντιδιαστολή με τη μονοδιάστατη επικέντρωση στην ψυχική νόσο και τους τρόπους αντιμετώπισης και θεραπείας της κατά το παρελθόν η ψυχολογία βρίσκεται πλέον αντιμέτωπη με ερωτήματα που αφορούν στην ανάπτυξη των ανθρώπων, την εύρεση νοήματος στη ζωή, την καλλιέργεια ικανοτήτων και την επιδίωξη της ψυχολογικής ευημερίας. Την απάντηση σε αυτές τις νέες προκλήσεις έρχεται να δώσει ένας νέος κλάδος, η Θετική Ψυχολογία, η οποία επικεντρώνεται στη βίωση της υποκειμενικής εμπειρίας και στις προσωπικές ερμηνείες που δίνει το άτομο σε σχέση με τα βιώματα και τα συναισθήματά του.
Η Θετική Ψυχολογία εκτείνεται σε τρεις άξονες και δύο επίπεδα:
α) Την ψυχολογική ευημερία και την ικανοποίηση από τη ζωή (παρελθόν).
β) Το ενδιαφέρον και την ευτυχία (παρόν).
γ) Την αισιοδοξία και την ελπίδα (μέλλον).
Σε ατομικό επίπεδο περιλαμβάνει μεταβλητές όπως είναι οι διαπροσωπικές ικανότητες, τα θετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, η ικανότητα να αγαπάς και να προσφέρεις, η ικανότητα να συγχωρείς, τα ταλέντα και οι κλίσεις, η επιμονή, το θάρρος και η σοφία.
Σε συλλογικό επίπεδο περιλαμβάνει μεταβλητές όπως είναι η κοινωνική ευθύνη, ο αλτρουισμός, η υπευθυνότητα, η μετριοπάθεια, η ανοχή και η εργασιακή ηθική.
Η θετική ψυχολογία μελετάει τους τομείς στους οποίους οι άνθρωποι είναι ικανοί και αποτελεσματικοί και καταγράφει πως το καταφέρνουν.
Τα θετικά συναισθήματα, η θετικότητα έχουν κεντρική θέση στον κλάδο της Θετικής Ψυχολογίας. Διευρύνουν τη σκέψη ώστε το άτομο να αναλογιστεί και να διερευνήσει εναλλακτικούς τρόπους δράσης και αντίδρασης στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος.
Με αυτόν τον τρόπο γινόμαστε περισσότερο ανοιχτοί σε νέες εμπειρίες, πιο δημιουργικοί και περισσότερο πρόθυμοι να γνωρίσουμε και να σχετιστούμε με νέους ανθρώπους στη ζωή μας. Η θετικότητα δεν έχει να κάνει με μια απλή συνταγή στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο, αλλά με μια ουσιαστική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε και αντιλαμβανόμαστε την ύπαρξή μας.
Η ικανότητα να απολαμβάνει κανείς στο έπακρο τις θετικές εμπειρίες που προκύπτουν γύρω του μπορούμε να πούμε ότι είναι “η ικανότητα να χαίρεσαι τη ζωή”.
Οπως οι άνθρωποι που κινητοποιούν αποτελεσματικά τη διαδικασία της αντιμετώπισης καταφέρνουν να διαχειρίζονται καλύτερα τα αρνητικά συμβάντα έτσι και όσοι κατέχουν την τέχνη του “απολαμβάνειν” δεν βιώνουν απλά τα θετικά γεγονότα και συναισθήματα, αλλά γνωρίζουν τον τρόπο να τα επεξεργάζονται, να τα αποθηκεύουν στη μνήμη τους και να τα προεκτείνουν σε ένταση και σε διάρκεια.
«Στα νιάτα, ακόμη και στην ακμή της ηλικίας του, ο άνθρωπος δεν μπορεί να ηρεμήσει. Δεν είναι μόνο οι φυσιολογικές ανάγκες που δεν τον αφήνουν ήσυχο, αλλά και τόσοι άλλοι περισπασμοί της ζωής: υποχρεώσεις προς την οικογένεια προς την κοινωνία, αγώνας για τον βιοπορισμό, τη σταδιοδρόμηση στο επάγγελμα, μέριμνα για τα δύσκολα χρόνια που έρχονται. Όλο αυτό το σκηνικό μεταβάλλεται την ώρα που ο ηλικιωμένος άνθρωπος αναθέτει στους νεώτερους τα βάρη και τις ευθύνες και αποσύρεται. Μοιάζει τότε με τον κατάκοπο ναυτικό που ένιωσε τις δυνάμεις του να πέφτουν και παραδίδει σε άλλους πρώτα τα κουπιά, ύστερα το τιμόνι, κάθεται σε μια άκρη της βάρκας, για να συνεχίσει το ταξίδι και χαζεύει ήσυχος, ατάραχος, ειρηνεμένος» (Παπανούτσος 1984, σελ. 13).
Οι ηλικιωμένοι, στην ιδανική περίπτωση που στο δίπολο του Erikson (1990) απόγνωση – ακεραιότητα βιώνουν την τρίτη ηλικία με το συναίσθημα της ολοκλήρωσης, είναι ο κατεξοχήν πληθυσμός που μπορεί να απολαμβάνει αποτελεσματικά τις θετικές εμπειρίες.
Απαλλαγμένοι από τις καθημερινές έννοιες και τον βιοπορισμό έχουν όλες τις προοπτικές να ενεργοποιήσουν τη διαδικασία του “απολαμβάνειν”. Τρεις είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να μπορέσει κανείς να απολαύσει τις μικρές χαρές της ζωής. Πρώτον να μην είναι επιβαρυμένος με προβλήματα αυτοεκτίμησης και κοινωνικές έγνοιες. Δεύτερον να επικεντρώνεται σε αυτό που συμβαίνει την παρούσα στιγμή. Τρίτον να έχει έναν βαθμό αναγνώρισης των θετικών συναισθημάτων που νιώθει.
Η αναπόληση των θετικών συναισθημάτων έχει εκτεταμένα μελετηθεί κυρίως στον πληθυσμό τρίτης ηλικίας με επαναλαμβανόμενα θετικά αποτελέσματα στην ενδυνάμωση της ευεξίας.
Η καλή προσαρμογή του ατόμου της μεγάλης ηλικίας στις δυνατότητες και τους περιορισμούς του γήρατος είναι αυτό που αναφέρεται ως «πετυχημένα ή καλά γηρατειά». Ο Γεροντολογικός Σύλλογος των Η.Π.Α. το 1995, εν όψει των μεγάλων προβλημάτων που εμφανίζονται στην τρίτη ηλικία διατύπωσε το απόφθεγμα: «Add life to years, not just more years to life» (Να προσθέτουμε ζωή στα χρόνια και όχι απλώς περισσότερα χρόνια στη ζωή). Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ενδιαφερόμαστε για την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων και πώς να επιτύχουμε καλά γηρατειά. Κριτήρια επιτυχών γηρατειών είναι τα εξής:
• Η διάρκεια ζωής.
• Η βιολογική υγεία.
• Η ψυχική υγεία.
• Η γνωστική αποτελεσματικότητα.
• Η κοινωνική ικανότητα και παραγωγικότητα.
• Η ικανότητα ελέγχου της ζωής μας.
• Η ικανοποίηση από τη ζωή μας.
Το γήρας συχνά φαντάζει σαν μια ανεξέλεγκτη απώλεια του εαυτού, της χαράς, των ικανοτήτων και μπορεί να ξυπνά μέσα μας εικόνες άνοιας, ασθένειας ή και κατάθλιψης. Οι απαισιόδοξες πεποιθήσεις και σκέψεις για το γήρας, δυσκολεύουν έναν ενήλικα από το να το διανύσει επιτυχώς.
Μία επιτυχής μετάβαση απαιτεί κατ’ αρχάς υψηλό επίπεδο νοητικών λειτουργιών. Προσπαθήστε λοιπόν να κρατάτε το μυαλό σας ενεργό μέσα από το διάβασμα, το γράψιμο, τις συζητήσεις, τη διαρκή επίλυση προβλημάτων.
Η φυσική άσκηση επίσης θα βελτιώσει τη διάθεσή σας και θα ενισχύσει ταυτόχρονα και τις νοητικές σας λειτουργίες.
Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η λέξη – κλειδί στις οικουμενικές δυσκολίες και αλλαγές που ενέχει το γήρας τέτοιες μπορεί να είναι: έκπτωση κινητικότητας, όρασης, ακοής, οικονομικό στρες, απώλεια φίλων ή συντρόφου.
Τελευταίες έρευνες αποκαλύπτουν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να συνεχίσει να αναπτύσσεται ακόμη και στην τρίτη ηλικία όταν το περιβάλλον είναι βοηθητικό και πλαισιώνεται από πλούσια ερεθίσματα. Ας μην ξεχνάμε ότι είναι ιερή η συμβολή των ατόμων τρίτης ηλικίας στην οικογένεια και την κοινωνία μέσω της σοφίας που μόνο εκείνοι κατέχουν.
*ψυχολόγος Δ.Ο.ΚΟΙ.Π.Π. Δήμου Χανίων
Βιβλιογραφία:
Εισαγωγή στη Θετική Ψυχολογία. Επιμέλεια Αναστάσιος Σταλίκας -Πασχαλιά Μυστικίδου. Εκδόσεις Τόπος.
Θέματα Γηροψυχολογίας και Γεροντολογίας. Επιμέλεια Αναστασία Κωσταρίδου -Ευκλείδη. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
