Μέρος 1ο: Γενικό
Στα σταυροδρόμια των θρύλων υπάρχει το γεγονός. Στα σταυροδρόμια των γεγονότων γεννιέται η Ιστορία. Στα σταυροδρόμια της Ιστορίας γεννιέται σελίδα-σελίδα, η ταυτότητα ενός λαού. Η ταυτότητα του δικού μας λαού, είναι γεμάτη από σελίδες Έπους, Φιλοσοφίας, Λογοτεχνίας, Πολιτισμού, Τέχνης.
Μια τέτοια σελίδα αναφέρεται στο θρύλο και στο έπος της Θυμιανής Παναγίας των Σφακίων. Σελίδα, που απουσιάζει παντελώς από τα επίσημα διδακτικά βιβλία της Πολιτείας αλλά και από τις περισσότερες Εγκυκλοπαίδειες. Κι όμως, το Ελληνόπουλο, το Κρητικόπουλο, το Σφακιανόπουλο, διδάσκεται για την Αγία Λαύρα, για το Κούγκι, για την Επανάσταση του 1821 σε Μωριά και Ρούμελη, και ακροθιγώς σε κάποια υποπαράγραφο για τη συμβολή της Επαρχίας Σφακίων στην απελευθέρωση του Γένους από τον τούρκικο ζυγό. Το όνομα της Θυμιανής Παναγίας, απουσιάζει επιμελώς από όλες τις σχετικές αναφορές. Κι αν διασώθηκε μέχρι σήμερα, τούτο οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αγάπη του Σφακιανού στις παραδόσεις του, που τις μεταφέρει –σαν παραμύθι- από γενιά σε γενιά.
Θυμιανή Παναγία: Μια δίκλιτη εκκλησία στη μέση μιας άδενδρης κατωφερικής απεραντοσύνης που καταλήγει στην ήρεμη απεραντοσύνη του Λιβυκού Πελάγους. Έκταση πλατιά, κατάφυτη από χιλιάδες θάμνους λογιών-λογιών, που στη θέα της κίτρινης πλέρια λουλουδιασμένης ομορφιάς την Άνοιξη, θυμίζει τους “ασφόδελους λειμώνες” του Ομήρου. Χτισμένη την εποχή της Βενετοκρατίας τον 15ο αιώνα (κατά το ένα κλίτος) κοντά στο χωριό Κομητάδες, στο σταυροδρόμι που χωρίζει την Επαρχία σε Ανατολική και Δυτική, αποτελεί κοινό σημείο αναφοράς όλων των Σφακιανών σε κάθε σελίδα της πολύμορφης ιστορίας της Επαρχίας.
Για την ονομασία “Θυμιανή”, υπάρχουν διάφορες απόψεις και ερμηνείες: Επειδή βρίσκεται στην καρδιά της απεραντοσύνης των θυμαριών (θύμων), ή, επειδή βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας τυχαία στη ρίζα ενός τέτοιου θύμου, ή, επειδή ο κτήτορας του πρώτου κλίτους καλόγερος ονομαζόταν Θυμιανός, ή, από το ευωδιαστό θυμίαμα ενός άϋλου γέρου που εμφανιζόταν από καιρό σε καιρό για να θυμιάσει την εικόνα της Παναγίας.
Από την αρχή της κτήσης της, οι Σφακιανοί την αποδέχτηκαν με σεβασμό επειδή ως θρησκευόμενοι –όχι θρησκόληπτοι- έβλεπαν να επιτελούνται θαύματα, να δίνονται λύσεις στα προβλήματα των “ταμένων”, να φαίνονται “σημάδια” στην ιερή εικόνα, δάκρυα προειδοποίησης για συμφορές που έμελλε να πλήξουν την Επαρχία, και αυτό σύμφωνα με τον Ιστορικό Γρηγόριο Παπαδοπετράκη βεβαιώνεται “παρά πολλών αξιοπίστων…” και όχι μόνο από την παράδοση του θρύλου. `Ετσι, από τις αρχές του 1770 η φήμη της θαυματουργής εικόνας της Θυμιανής Παναγίας είχε απλωθεί σ’ ολόκληρο το νησί. Τραχείς πολέμαρχοι γίνονταν ταπεινοί προσκυνητές μαζί με το ανώνυμο παγκρήτιο πλήθος την ημέρα της επίσημης εορτής της (8 Σεπτεμβρίου). Ιερουργούσε δε, ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης.
Την ξεχώρισαν από τις εκατοντάδες εκκλησίες της Επαρχίας (μόνο η Χώρα Σφακίων είχε τα χρόνια εκείνα 101 εκκλησίες), και την έκαναν κιβωτό πίστης και ελπίδας, τόπο συνάντησης και συνάθροισης σε στιγμές δύσκολες για την Επαρχία και το Έθνος. Στη δύναμή Της, εναπόθεσαν το “ξεκαθάρισμα” (απαλλαγή από κάθε υποψία ενοχής) του ζωοκλέφτη. Δεν βρέθηκε κανείς να αθετήσει τον όρκο που έδινε στην ιερή εικόνα ή να πάρει ψεύτικο όρκο. Αυτό συνετέλεσε στην πάταξη της ζωοκλοπής για πολλά χρόνια, την περίοδο εκείνη. Αργότερα η μικρή εκκλησία εξελίχτηκε σε μοναστήρι, μια λύση που πρόβαλλε από την αναγκαιότητα της διαχείρισης της τεράστιας ακίνητης περιουσίας που της αφιέρωναν οι πιστοί στο πέρασμα των χρόνων. Όμως, μετά την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη στα 1770, οι Τούρκοι οι οποίοι επιδόθηκαν σε ένα έργο ολοκαυτώματος ολόκληρης της Επαρχίας, κατέστρεψαν πολλές εκκλησίες και μοναστήρια στην περιοχή. Από τη θηριωδία τους δεν γλύτωσε ούτε η εκκλησία της Θυμιανής Παναγίας, η οποία πυρπολήθηκε. Μέσα από τα συντρίμμια όμως, ανασύρθηκε απείραχτη η εικόνα της Παναγίας, παρά το ότι όλες οι άλλες εικόνες είχαν καταστραφεί. Οι Σφακιανοί γρήγορα ξανάχτισαν την εκκλησία δίκλιτη αυτή τη φορά, και μεγαλύτερη, `Επαψε να λειτουργεί ως μοναστήρι από το 1905, οπότε συγχωνεύτηκε με τη Μονή Πρέβελη, σε εφαρμογή του Νόμου 533/1903 της Κρητικής Πολιτείας. Ο τελευταίος καλόγερος πέθανε το 1933. Παραμένει όμως η εκκλησία Κιβωτός πίστης πάντα, μνημείο ιστορικό πάντα, και πόλος έλξης και συνάντησης των κατοίκων της Επαρχίας, όταν οι περιστάσεις το απαιτούν…
(Στο επόμενο: Η έναρξη της Επανάστασης του 1821 από τη Θυμιανή Παναγία)
* Γεωπόνος – Συγγραφέας Μέλος της “Λογοτεχνικής Παρέας Χανίων” τ. Πρόεδρος “`Ενωσης Σφακιανών Ν. Χανίων”
