» Εντυπωσιακά στοιχεία για τους οργανισμούς που ζουν στα… έγκατα του νησιού
Eνα ξεχωριστό πλούτο διαθέτουν τα σπήλαια της Κρήτης, καθώς το 50% των οργανισμών που αναπτύσσονται σε αυτά είναι ενδημικοί και εμφανίζονται μόνο στο νησί. Τα στοιχεία αυτά προκύπτουν από την πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα του Ινστιτούτου Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας.
Ο σπηλαιοβιολόγος και διευθυντής του Ινστιτούτου Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας κ. Καλούστ Παραγκαμιάν, μιλάει στα “Χ.Ν.” για την έρευνα στα σπήλαια της Κρήτης, τη σημασία της για την αποκάλυψη ενός άλλου “κόσμου” αλλά και την ανάγκη της προστασίας τους.
• Aπό τις ΕΠΜ που εκπονούνται για τις περιοχές Natura ποια είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία που προέκυψαν για τα σπήλαια της Κρήτης και την πανίδα τους;
Από τα 194 σπήλαια για τα οποία έχουμε δημοσιευμένα δεδομένα στην Κρήτη, μόνο τα 64 βρίσκονται εντός περιοχών Natura 2000. Υπολογίζουμε (και ευχόμαστε) ότι οι ΕΠΜ θα προβλέψουν την προστασία τουλάχιστον 30 από αυτά.
• Πέρα από τους επιστήμονες γιατί να ενδιαφέρεται ο απλός πολίτης για τον… αθέατο κόσμο των σπηλαίων;
Γιατί είναι ο τόπος που ζει, γιατί ο σεβασμός στο φυσικό περιβάλλον και σε κάθε μορφή ζωής είναι πολιτισμός και γιατί πολλά από τα σπήλαια και κάποια από τα είδη προσφέρουν πολύ σημαντικές υπηρεσίες. Πολλά από τα σπήλαια είναι τμήματα του δρόμου του νερού (καταβόθρες, υπόγεια ποτάμια, πηγές), είναι αρχαιολογικά και ιστορικά μνημεία, είναι χώροι εκπαίδευσης αλλά και χώροι αναψυχής συμβάλλοντας σημαντικά στην οικονομία, είναι παράλληλα χώροι φωλιάσματος πολύ σπάνιων και απειλούμενων ειδών όπως η Μεσογειακή Φώκια αλλά και τουλάχιστον 17 ειδών νυχτερίδων που αποτελούν τους σημαντικότερους ρυθμιστές των πληθυσμών νυχτόβιων εντόμων αρκετά εκ των οποίων είναι βλαβερά για τις καλλιέργειες ή ακόμα και για τον άνθρωπο.
• Ποια είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία που προκύπτουν σε ότι αφορά τον αριθμό και τα είδη των ασπόνδυλων στα σπήλαια της Κρήτης; Μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι η Κρήτη έχει ένα πολύ μεγάλο αριθμό ενδημικών φυτών, ισχύει κάτι ανάλογο για τα ασπόνδυλα;
Πράγματι ισχύει και μάλιστα το φαινόμενο είναι πολύ πιο έντονο στα σπηλαιόβια ζώα. Τα σπήλαια είναι από τα λιγότερο μελετημένα οικοσυστήματα της Ελλάδας. Συνολικά έχουν ερευνηθεί 535 σπήλαια στα οποία έχουν βρεθεί περί τα 860 είδη σπήλαιοβιων ζώων. Στο πλαίσιο αυτό, η Κρήτη είναι η καλύτερα μελετημένη περιοχή της Ελλάδας. Σε ένα σύνολο 194 σπηλαίων του νησιού, έχουν βρεθεί 258 είδη εκ των οποίων τα 105 είναι ενδημικά. Υπάρχει δηλαδή ένας ενδημισμός της τάξης του 48%. Ο αριθμός βεβαίως είναι πολύ υψηλότερος καθώς εκατοντάδες δείγματα που ήδη έχουν συλλεχθεί από πολλές δεκάδες σπήλαια της Κρήτης δεν έχουν ακόμα δημοσιευτεί ενώ είναι χιλιάδες τα σπήλαια των οποίων την πανίδα αγνοούμε εντελώς.
Η μελέτη αυτών των χώρων και αυτών των ειδών δεν είναι καθόλου εύκολη. Απαιτεί αφενός μεν γνώση των σπηλαιολογικών τεχνικών για να φτάσει κανείς στους χώρους που ζουν αυτά τα είδη αλλά να υπάρχει γνώση και εμπειρία για να συλλεχθούν οι εξαιρετικά δυσεύρετοι σπηλαιόβιοι οργανισμοί.
Η αναγνώρισή τους στη συνέχεια θα γίνει κάποια στιγμή από ειδικούς επιστήμονες, διαφορετικούς ανάλογα με την ταξινομική ομάδα του είδους. Σε αυτούς τους αφιλόξενους χώρους, είναι συχνή η ανακάλυψη νέων ειδών για την επιστήμη. Αυτό συμβαίνει διότι τα είδη αυτά ανέπτυξαν ειδικές προσαρμογές για να επιβιώσουν εκεί. Προσαρμογές που τα διαφοροποίησαν πολύ από τους επίγειους συγγενείς τους. Μερικά γενικά χαρακτηριστικά που έχουν αυτά τα ζώα είναι ότι είναι λεπτοκαμωμένα, τυφλά, άχρωμα και έχουν μακριά εξαρτήματα για να αντιλαμβάνονται το χώρο ή να μετακινούνται αποτελεσματικά. Ένα παράδειγμα τέτοιου ζώου είναι η Πλουσιοκάμπα του Hoffmann (Plusiocampa hoffmanni), ένα Δίπλουρο που περιγράψαμε πολύ πρόσφατα από δείγματα που είχαμε συλλέξει από σπήλαια της Κρήτης.
• Γνωρίζουμε τους μεγαλύτερους κινδύνους για τους οργανισμούς αυτούς στα σπήλαια του νησιού;
Επί του παρόντος δεν μπορεί να απαντηθεί το ερώτημα για το σύνολο των ειδών σε εθνικό επίπεδο λόγω άγνοιας. Γενικά μιλώντας τα οικοσυστήματα των σπηλαίων είναι πιθανά τα λιγότερο απειλούμενα οικοσυστήματα στην Ελλάδα. Για την μεγάλη πλειονότητα αυτών θα λέγαμε ότι οι σημαντικότερες απειλές είναι οι δραστηριότητες που αφορούν στις αλλαγές των υδρολογικών συνθηκών, οι εξορυκτικές δραστηριότητες, η αλλαγή της υπερκείμενης βλάστησης και η ρύπανση.
Όμως τα σπήλαια ή ενότητες σπηλαίων σε μικρές γεωγραφικές περιοχές είναι πολύ ιδιαίτερα οικοσυστήματα που φιλοξενούν είδη ζώων που δεν απαντούν πουθενά αλλού.
Μία από τις σοβαρότερες απειλές για τα είδη αυτά είναι η ανεξέλεγκτη επισκεψιμότητα.
Eνας μεγάλος αριθμός ανθρώπων επισκέπτεται ανεξέλεγκτα αρκετά σπήλαια της Κρήτης που έχουν πολύ υψηλό ενδημισμό όπως για παράδειγμα τα σπήλαια: Αγ. Σοφίας (Τοπόλια), Αγ. Παρασκευής (Γούβες), Σπ. Μιλάτου, Σπήλαιο Τραπέζας (Τζερμιάδω), και αρκετά άλλα. Στα σπήλαια αυτά τα ζώα καταπατούνται και το πολύτιμο έδαφος συμπιέζεται με αποτέλεσμα οι πληθυσμοί του να είναι πολύ μικροί και ο κίνδυνος κάποια από αυτά να εξαφανιστούν ή να έχουν ήδη εξαφανιστεί είναι πολύ μεγάλος.
• Παρότι είναι υποχρέωση της Ελλάδας να προχωρήσει σε ΕΠΜ σε όλες τις περιοχές Natura η όλη διαδικασία είχε “παγώσει” για χρόνια με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί μια “παγιωμένη” κατάσταση σε πολλές από αυτές τις περιοχές με μια χωρίς όρια και σχεδιασμό “ανάπτυξη”. Τι πρέπει να γίνει προκειμένου να προχωρήσουν γρηγορότερα οι ΕΠΜ κατά την άποψη σας ;
Σε θέματα προστασίας και διαχείρισης περιβάλλοντος οι επιδόσεις μας -ως γνωστόν- δεν είναι επαρκείς. Εκπονούμε σχέδια ακόμα και για τα σχέδια, σχεδιάζουμε ακόμα και τον σχεδιασμό, αλλά όταν φτάνουμε στην εφαρμογή…
Ένα μόνο από τα παραδείγματα είναι η Εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα της Ελλάδας για την οποία χρειάστηκαν 15 ολόκληρα χρόνια για να συνταχθεί και να θεσμοθετηθεί (1999-2014). Η υλοποίηση της Εθνικής Στρατηγικής ξεκίνησε με το Πρώτο Σχέδιο για την Βιοποικιλότητα το οποίο άρχισε το 2014 και ολοκληρώθηκε το 2018. Βεβαίως ολοκληρώθηκε μόνο το χρονοδιάγραμμα και όχι οι δράσεις που προέβλεπε (). Δυστυχώς δεν χάνεται μόνο πολύτιμος χρόνος αλλά και πολύτιμοι πόροι
Αρκετές ειδικές περιβαλλοντικές μελέτες έχουν εκπονηθεί στο παρελθόν για αρκετά είδη και περιοχές χωρίς να εγκριθούν και χωρίς να υλοποιηθούν.
Οι ειδικές περιβαλλοντικές μελέτες θέλουν το χρόνο τους για να εκπονηθούν ώστε να είναι πλήρεις (περίπου 2 χρόνια). Απαιτείται επίσης επαρκές χρονικό διάστημα διαβούλευσης (μερικές εβδομάδες) ώστε να βελτιωθούν ενδεχομένως. Το μεγάλο ζητούμενο σε κάθε περίπτωση είναι η εφαρμογή τους και αυτό είναι πολιτική απόφαση
Η έκθεση
Τον Οκτώβριο του 2019 το Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας (ΙΝΣΠΕΕ) για να συμβάλει στη διατήρηση των σπηλαιόβιων οικοσυστημάτων και των σπηλαιόβιων ειδών της Ελλάδας, συνέταξε μια έκθεση παρέχοντας όλα τα διαθέσιμα δεδομένα για τις υπό εκπόνηση Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες και Σχέδια Διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών.
Συνολικά δίδονται πληροφορίες για 149 είδη και 88 σπήλαια.
Επιπλέον πληροφορίες και επικαιροποιημένα δεδομένα μπορούν να αναζητηθούν στην -πάντα ενημερωμένη- Βάση Δεδομένων του ΙΝΣΠΕΕ για την Σπηλαιόβια Πανίδατης Ελλάδας:
https://database.inspee.gr/
Η έκθεση συντάχθηκε στα πλαίσια του έργου LIFE-ΦΥΣΗ «Ελληνικά Σπήλαια και Χειρόπτερα: Διαχειριστικές Δράσεις και Αλλαγή Συμπεριφοράς».
