Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα

Michael J. Sandel
Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2016, σελ. 314
Ενα σημαντικό βιβλίο ενός διακεκριμένου πολιτικού φιλοσόφου της εποχής μας κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πόλις. Ο συγγραφέας του , Michael Sandel, είναι καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του HARVARD στις Η.Π.Α., ενώ έχει διδάξει στα Πανεπιστήμια της Σορβόννης και της Οξφόρδης και είναι τακτικός συνεργάτης των New York Times. Το θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο αυτό σχετίζεται με ένα σημαντικό ζήτημα της εποχής μας και συγκεκριμένα με τις δυνατότητες που έχει το χρήμα σήμερα να αγοράζει σχεδόν τα πάντα καθώς οι αξίες της αγοράς διεισδύουν σε όλο και περισσότερους τομείς της κοινωνίας. Έτσι καθώς η “οικονομία της αγοράς” επεκτείνεται σε όλο και περισσότερες σφαίρες της κοινωνίας παρατηρείται ένας δομικός μετασχηματισμός  της με τη δημιουργία της “κοινωνίας της αγοράς”.
Μετά τη πτώση του τείχους του Βερολίνου ο Φράνσις Φουκουγιάμα προείδε το τέλος των ιδεολογικών συγκρούσεων που προκάλεσαν τόσα δεινά τον εικοστό  αιώνα και προανήγγειλε το “Tέλος της Iστορίας” (με τη Χεγκελιανή έννοια του όρου που η ιστορία έχει κάποιο τέλος) με την επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι τη μεγάλη παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007 – 2008 η πίστη στις αγορές ήταν σχεδόν καθολική. Αυτό οδήγησε στην απελευθέρωση και την επέκταση τους σε όλο και περισσότερους τομείς της ζωής. Σε όλες τις δυτικές χώρες αλλά και στις χώρες του πρώην δευτέρου και τρίτου κόσμου υπήρχε τα χρόνια αυτά η γενικευμένη αντίληψη ότι το κλειδί για την ευημερία και την ελευθερία των κοινωνιών το κρατούν οι αγορές. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007 – 2008 απετέλεσε ένα μεγάλο σοκ για όλους που άρχισαν πλέον να διερωτώνται τι λανθασμένο συνέβη και γιατί οι οικονομολόγοι δεν μπόρεσαν να προβλέψουν τη κρίση. Οι αμφιβολίες για το εάν οι αγορές αποτελούν πανάκεια για την ευημερία επανήλθαν και πολλοί συνειδητοποίησαν ότι ο Μάρξ μπορεί να είχε δίκιο στη διαπίστωσή του ότι οι οικονομικές κρίσεις αποτελούν εγγενή χαρακτηριστικό του καπιταλισμού. Η επέκταση των αγορών σε όλο και περισσότερους τομείς της κοινωνίας έδωσε τη δυνατότητα στο χρήμα να μπορεί να αγοράζει όλο και περισσότερα πράγματα. Έτσι όπως αναφέρει ο συγγραφέας στις Η.Π.Α.:
Α) Η αναβάθμιση ενός κελιού στις φυλακές κοστίζει λίγες δεκάδες δολάρια ημερησίως εφόσον κάποιος δεν έχει καταδικασθεί για βίαια εγκλήματα.
Β) Η πρόσβαση στη λωρίδα κυκλοφορίας για οχήματα υψηλής πληρότητας για κάποιο που οδηγεί και είναι μόνος του στο όχημα  κοστίζει λίγα δολάρια την ώρα.
Γ) Το δικαίωμα μετανάστευσης στις ΗΠΑ δίδεται σε κάποιον που επενδύει 500.000 δολάρια και δημιουργεί κάποιες θέσεις εργασίας  σε περιοχές υψηλής ανεργίας.
Δ) Το δικαίωμα εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα από μία επιχείρηση κοστίζει λίγα δολάρια ο τόνος.
Ε) Είναι δυνατή η εγγραφή παιδιού σε πανεπιστήμιο υψηλού κύρους χωρίς τα απαιτούμενα προσόντα εφόσον οι γονείς προβούν σε κάποιες δωρεές στο πανεπιστήμιο.
Έτσι, υποστηρίζει ο συγγραφέας, τις τελευταίες 3 δεκαετίες οι αγορές και οι αξίες που διέπονται από τους νόμους της αγοράς έχουν φτάσει να εξουσιάζουν τη ζωή μας, χωρίς αυτό να αποτελεί εκούσια επιλογή μας.
Όμως μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση η γενικότερη πεποίθηση στην ικανότητα των αγορών να εξασφαλίζουν ευημερία κλονίσθηκε σημαντικά και πολλοί άρχισαν να μιλούν για την αναγκαιότητα κάποιας ρύθμισης τους. Ο M. Sandel υποστηρίζει ότι πρέπει να αρχίσει μία δημόσια συζήτηση και να επανεξετάσουμε τον ρόλο των αγορών στη κοινωνία μας καθώς ισχυρίζεται ότι υπάρχουν δύο σημαντικοί λόγοι γι αυτό. Ο πρώτος συνδέεται με την οικονομική ανισότητα και τη συνεπαγόμενη αδικία και ο άλλος με τη διαφθορά. Καθώς τις τελευταίες δεκαετίες οι οικονομικές ανισότητες διευρύνθηκαν πολύ η ζωή έγινε δυσκολότερη για τις μεσοαστικές και φτωχές οικογένειες. Το διευρυνόμενο οικονομικό χάσμα έκανε πιο οδυνηρές τις ανισότητες καθώς η εμπορευματοποίηση των πάντων ενίσχυσε το ρόλο του χρήματος. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συγγραφέας: «Οταν όλα τα καλά πράγματα αγοράζονται και πωλούνται, το να έχεις χρήματα είναι το σημαντικότερο πράγμα στο κόσμο». Εκτός όμως από τη διευρυνόμενη οικονομική ανισότητα και την αδικία που προκαλείται υπάρχει και ένας ακόμη λόγος για το περιορισμό των αγορών από διάφορους τομείς της κοινωνικής μας ζωής. Ο λόγος αυτός σχετίζεται με τη διαφθορά και τον ευτελισμό που προκαλείται από την εμπορευματοποίηση των πάντων. Οταν ορισμένα από τα καλά πράγματα στη ζωή μετατρέπονται σε εμπορεύματα τότε διαφθείρονται και ευτελίζονται. Πρέπει λοιπόν, υποστηρίζει ο  M. Sandel , να αποφασίσουμε ποιες αξίες θα διατηρήσουμε εκτός του πεδίου της αγοράς και να ξεκαθαρίσουμε τι μπορεί και τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα. Παλαιότερα η δουλεία αντιμετώπιζε τον άνθρωπο σαν εμπόρευμα , ήταν απεχθής και καταργήθηκε. Σήμερα ανθρώπινα όργανα πωλούνται στην αγορά ευτελίζοντας την αξία του ανθρώπου. Όταν ένα Πανεπιστήμιο δημοπρατεί θέσεις στο πρώτο έτος σπουδών του και τις εκχωρεί στους μεγαλύτερους πλειοδότες, αυξάνει μεν τα έσοδα του, αλλά διαβρώνει την ακεραιότητα της σχολής και την αξία του πτυχίου της. Οταν μία εταιρεία μπορεί να αγοράζει το δικαίωμα εκπομπής ρύπων τότε οι πολίτες αμφισβητούν τη πρόθεση και την ικανότητα της πολιτείας να προστατεύει τα δημόσια αγαθά. Η επικράτηση των αγορών σε όλο και περισσότερους τομείς της κοινωνικής μας ζωής έχει ιδιαίτερη σημασία για τη χώρα μας που βιώνει μία έντονη πολυετή οικονομική κρίση , καθώς σύμφωνα με ορισμένους η έξοδος από αυτή συναρτάται με την ενδυνάμωση της ισχύος των αγορών στην οικονομική και κοινωνική μας ζωή. Ο συγγραφέας στο έργο αυτό δεν αμφισβητεί τον ρόλο των αγορών στο οικονομικό πεδίο και στη δημιουργία ευημερίας στις σύγχρονες κοινωνίες μας , όμως θεωρεί αναγκαίο το περιορισμό τους στην οικονομική σφαίρα και τη μείωση της δύναμης και επιρροής τους σε διάφορους τομείς της κοινωνικής μας ζωής όπου ήδη έχουν διεισδύσει. Το βιβλίο αυτό του M. Sandel καταπιάνεται με ένα από τα μεγαλύτερα πολιτικά και ηθικά ζητήματα της εποχής μας και δίδει απαντήσεις στα ερωτήματα που σχετίζονται με την αυξανόμενη επιρροή των αγορών σε όλο το φάσμα της οικονομικής και κοινωνικής μας ζωής. Επιρροή που συναρτάται με αυξανόμενες οικονομικές ανισότητες , αδικίες και τον ευτελισμό και τη διαφθορά αγαθών που μέχρι σήμερα βρισκόταν εκτός του πεδίου των αγορών.
* Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.