Ανοσία αγέλης είναι η έμμεση προστασία από μεταδοτικές μολυσματικές ασθένειες που λαμβάνει χώρα όταν ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού αποκτήσει ανοσία, είτε λόγω εμβολιασμού, είτε λόγω προηγηθείσας λοίμωξης.
Γενικά στοιχεία
Η ανοσία αγέλης (ή κοινωνική ανοσία) αναγνωρίστηκε ως υπόσταση τη δεκαετία του 1930, όταν παρατηρήθηκε ότι μετά τη νόσηση και επακόλουθη ανοσοποίηση μεγάλου αριθμού παιδιών, ο αριθμός των νέων μολύνσεων μειώνονταν μεταξύ των υπόλοιπων ευάλωτων παιδιών.
Η ανοσία αγέλης έχει ως στόχο την προστασία του τμήματος του πληθυσμού που δεν έχει εμβολιαστεί ή δεν έχει νοσήσει πρωτύτερα από την συγκεκριμένη ασθένεια. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι που δεν έχουν ανοσία προστατεύονται από την ‘’θωράκιση’’ του υπόλοιπου άνοσου πληθυσμού, που αναφέρεται ως ‘’αγέλη’’ (ομάδα). Πρέπει να σημειωθεί ότι εφόσον εγκαθιδρυθεί ανοσία αγέλης για κάποιο διάστημα, θεωρητικά διακόπτεται η αλυσίδα διασποράς της ασθένειας, με αποτέλεσμα την επιβράδυνση ή και την οριστική εξάλειψή της, που τεκμηριώνεται με το μηδενισμό εμφάνισης νέων κρουσμάτων.
Ουσιαστικά, δηλαδή, όσο περισσότερα άτομα σε μια κοινότητα έχουν αναπτύξει ανοσία, ανεξαρτήτου αιτιολογίας, τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα τα μη άνοσα άτομα να έλθουν σε επαφή με φορείς της ασθένειας και επομένως να νοσήσουν. Μόλις επιτευχθεί ορισμένο ποσοστό ανοσίας σε κάποιο πληθυσμό (συνήθως από 60-95%), η ανοσία αγέλης μπορεί να εκτοπίσει μια ασθένεια και εάν αυτό επιτευχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, μπορεί να οδηγηθεί ακόμη και σε εξάλειψή της, όπως συνέβη με την ευλογιά το 1977. Η ανοσία αγέλης βρίσκει εφαρμογή μόνο στις μεταδοτικές μολυσματικές ασθένειες, όσες μπορούν δηλαδή να μεταδοθούν από άτομο σε άτομο, ενώ άλλες, όπως ο τέτανος, είναι μολυσματικές, αλλά όχι μεταδοτικές, οπότε δεν επηρεάζονται από την ανοσία αγέλης (Εικόνα 1).
Εικόνα 1. Με το συμπαγές χρώμα σημαίνονται οι φορείς, με το λευκό ο ευαίσθητος πληθυσμός και με το ριγέ ο ανοσοποιημένος (από εμβόλιο ή προηγούμενη νόσηση). Στο πρώτο σχήμα αριστερά έχουμε τον παθογόνο μικροοργανισμό που μεταδίδεται ευρέως στον πληθυσμό Στο δεύτερο, στη μέση, ο ευαίσθητος πληθυσμός έρχεται σε επαφή με τους ασθενείς και επομένως προσβάλλεται σημαντικά, ενώ στο τρίτο σχέδιο, ο ευαίσθητος πληθυσμός (λευκό) προστατεύεται από τον άνοσο (ριγέ) και έτσι παραμένει ασφαλής από τους ασθενείς (συμπαγές χρώμα).
Η απόκτηση ανοσίας
Η φυσική ανοσία επιτυγχάνεται όταν ένας πληθυσμός έρχεται σε επαφή με μία συγκεκριμένη ασθένεια και το ανοσοποιητικό του σύστημα παράγει αντισώματα για να αντιμετωπίσει τον ξένο ‘’εισβολέα’’. Τα αντισώματα αυτά παραμένουν στο αίμα των ασθενών και τους προστατεύουν σε μελλοντική προσβολή, εγκλωβίζοντας και εξουδετερώνοντας τους μικροοργανισμούς που προκαλούν τη νόσο. Ακόμη, όμως, και αν υπάρχει διαθέσιμο εμβόλιο, δεν είναι πάντα εφικτή η εγκαθίδρυση ανοσίας αγέλης, διότι μερικοί ιοί, όπως της εποχικής γρίπης, μεταλλάσσονται συχνά, με αποτέλεσμα η ανοσία να διαρκεί λίγους μήνες και να απαιτείται κάθε χρόνο εμβολιασμός με τα νέα στελέχη.
Ανάλογα με τη μεταδοτικότητα και τη νοσηρότητα κάθε μικροοργανισμού, επειδή τα ποσοστά εμβολιασμών είναι γενικά χαμηλά, η ανοσία της αγέλης θα πρέπει να επιτευχθεί μέσω ανοσοποίησης (με παραγωγή αντισωμάτων) από μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, που θα πρέπει να νοσήσει από τη συγκεκριμένη ασθένεια. Αυτό, όμως, σημαίνει ότι στατιστικά ένα ποσοστό από αυτούς που θα νοσήσουν θα εμφανίσει σοβαρά συμπτώματα, θα οδηγηθεί στην εντατική, ακόμη και θα χάσει τη ζωή του, ως τραγικό τίμημα για την επίτευξη της ανοσίας αγέλης.
Η προστασία του ευαίσθητου – μη άνοσου πληθυσμού
Η ανοσία αγέλης ωφελεί ιδιαιτέρως όσα άτομα διαθέτουν εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα και δεν μπορούν για ιατρικούς λόγους να εμβολιαστούν, ή όσα δεν αναπτύσσουν ανοσία μετά τον εμβολιασμό. Τέτοιες περιπτώσεις αναφέρονται στα νεογνά και στους ασθενείς από AIDS, καρκίνο του μυελού των οστών ή του σπληνός, λευχαιμία, λέμφωμα, χημειοθεραπεία, ακτινοθεραπεία κ.ά. Δεν είναι σπάνιες, ακόμη, οι περιπτώσεις που το ανοσοποιητικό σύστημα ορισμένων ατόμων δεν αντιδρά στο εμβόλιο ή παράγει μικρό αριθμό αντισωμάτων, που δεν αρκούν για την προστασία του.
Καλύπτει, επίσης, όσους συνειδητά και για ιδεοληπτικούς λόγους έχουν ακολουθήσει τις αρχές του αντιεμβολιαστικού κινήματος. Η επικράτηση, όμως, της ιδέας της ανοσίας αγέλης σε μία κοινωνία, μπορεί να εντείνει ακόμη περισσότερο την άρνηση εμβολιασμού, με αποτέλεσμα το επίπεδο ανοσίας να πέσει πολύ χαμηλά και ο πληθυσμός τελικά να μείνει απροστάτευτος. Το αντιεμβολιαστικό κίνημα προκάλεσε διαχρονικά ανεπανόρθωτη ζημιά παγκοσμίως στη δημιουργία πιθανής ανοσίας αγέλης, επιτρέποντας σε ασθένειες που θα μπορούσαν να προληφθούν, να παραμείνουν ή να επιστρέψουν σε κοινότητες με ανεπαρκή ποσοστά εμβολιασμού.
Ένα πρακτικό παράδειγμα: έστω ότι σε μια κοινότητα έχουμε 20 άτομα, από τα οποία τα 18 έχουν εμβολιαστεί, ή έχουν νοσήσει παλαιότερα από την ιλαρά και έχουν αποκτήσει ανοσία. Τα 2 άτομα που δεν έχουν εμβολιαστεί, για οποιοδήποτε λόγο, προστατεύονται από την ανοσία των υπολοίπων, που δημιουργούν ασπίδα γύρω από αυτούς. Αν όμως τα άνοσα άτομα είναι 5 ή 10, τότε η προστασία ελαχιστοποιείται και τα 2 αυτά άτομα κινδυνεύουν σημαντικά να προσβληθούν από τη νόσο.
Η επίτευξη ανοσίας αγέλης σε μια ηλικιακή ομάδα μπορεί να προστατέψει ακόμη και άλλη ομάδα, όπως για παράδειγμα ο εμβολιασμός για κοκκύτη ενηλίκων ατόμων, μπορεί να προστατέψει τα νεογνά μιας οικογένειας, που δεν μπορούν λόγω ηλικίας να εμβολιαστούν και κινδυνεύουν περισσότερο από την εμφάνιση επιπλοκών. Επίσης, ο εμβολιασμός μεγάλου αριθμού παιδιών για τη γρίπη, μπορεί να προστατεύσει τα γηραιότερα άτομα, τα οποία εξ’ ορισμού παράγουν λιγότερα αντισώματα (Εικόνα 2).
Εικόνα 2. Στο πρώτο σχήμα έχουμε ατελή ανοσία αγέλης: οι ασθενείς (Χ) εισχωρούν στον πληθυσμό και προσβάλλουν τον ευαίσθητο πληθυσμό (λευκό). Στο δεύτερο σχήμα έχουμε πλήρη ανοσία αγέλης με τον ασθενή (Χ) να μην μπορεί να προσβάλλει την ευπαθή ομάδα (λευκό), λόγω του ‘’τείχους προστασίας’’ που υψώνει ο ανοσοποιημένος πληθυσμός (Α).
Πιθανά οφέλη της ανοσίας αγέλης
Τα οφέλη περιλαμβάνουν τον περιορισμό ή και τερματισμό κάθε νοσηρότητας και θνησιμότητας που προκαλείται από την ασθένεια και την εξοικονόμηση πόρων και χρημάτων για υγειονομική περίθαλψη. Μέχρι σήμερα έχουν εξαλειφθεί κυρίως δύο ασθένειες με χρήση ανοσίας αγέλης μέσω εμβολιασμού: η πανώλη των βοοειδών και η ευλογιά. Οι προσπάθειες εξάλειψης που βασίζονται στην ανοσία αγέλης βρίσκονται αυτή τη στιγμή σε εξέλιξη και για την πολιομυελίτιδα, την ελονοσία και άλλες ασθένειες, σε τρίτες χώρες, αν και οι πολιτικές αναταραχές, τα ανεπαρκή υγειονομικά συστήματα και η δυσπιστία, λόγω αναλφαβητισμού, στη σύγχρονη ιατρική, έχουν καταστήσει το συγκεκριμένο έργο ιδιαίτερα δύσκολο.
Οι “λαθρεπιβάτες” και η αποτυχία της κοινωνικής ανοσίας
Ως “λαθρεπιβάτες” αναφέρονται τα άτομα που επιλέγουν ενσυνείδητα να μην εμβολιαστούν, επωφελούμενα από τον εμβολιασμό των υπολοίπων και την προκαλούμενη ανοσία της αγέλης. Η μεγάλη αύξηση, όμως, του αριθμού των «λαθρεπιβατών» σε έναν πληθυσμό μπορεί να δημιουργήσει νέες εστίες της νόσου και να αναιρέσει την προστασία από την ανοσία της αγέλης. Τα άτομα μπορεί να επιλέγουν την «λαθρεπιβίβαση» για διάφορους λόγους, όπως η έλλειψη εμπιστοσύνης στην αποτελεσματικότητα των εμβολίων, η θεώρηση ότι οι κίνδυνοι που συνδέονται με τα εμβόλια είναι μεγαλύτεροι από εκείνους που συνδέονται με τη νόσο, η έλλειψη εμπιστοσύνης στο σύστημα υγείας, ο μιμητισμός, η κοινωνική πίεση, ή και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι ενώ η ιλαρά εξαφανίστηκε εξαιτίας των εμβολιασμών το 2000, επανεμφανίστηκε ξαφνικά το 2014, με χιλιάδες περιστατικά σε όλο τον κόσμο, ακόμη και θανατηφόρα.
Επίσης, ένας από τους λόγους αποτυχίας εφαρμογής της ανοσίας αγέλης είναι το γεγονός ότι συχνά οι οπαδοί του αντιεμβολιαστικού κινήματος ζουν στην ίδια γεωγραφική περιοχή, έχουν κοινή κοινωνική και θρησκευτική ζωή και μοιράζονται τις ίδιες δραστηριότητες, οπότε η εμφάνιση ενός νέου μολυσματικού παράγοντα θα προκαλέσει την ταχεία τοπική εξάπλωσή του, χωρίς να προηγηθεί ανοσία του πληθυσμού.
Η περίπτωση του κορωνοϊού
Η συζήτηση για την ανοσία αγέλης ήλθε πρόσφατα στην επικαιρότητα με την πανδημία του κορωνοϊού και της στάση της Μεγάλης Βρετανίας, όπου ο πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον προσπάθησε αρχικά να την εφαρμόσει, αλλά μετά από χιλιάδες θανάτους και απειλή πολλαπλάσιων θυμάτων, αναγκάστηκε να καταφύγει σε εσπευσμένη διακοπή κίνησης και δραστηριοτήτων (lockdown) όλης της χώρας. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός, μάλιστα, νόσησε αρκετά σοβαρά από τον ιό και νοσηλεύτηκε ακόμη και σε μονάδα εντατικής θεραπείας, επιβεβαιώνοντας την αστοχία της αρχικής επιλογής του. Αντίστοιχη πολιτική επέλεξαν και άλλες χώρες, όπως και οι ΗΠΑ, οι οποίες οδηγήθηκαν ομαδικά σε εκατόμβες νεκρών.
Αν και ο κορωνοϊός SARS-CoV-2 έχει σχετικά χαμηλό δείκτη μεταδοτικότητας, αφού κάθε φορέας μπορεί να μολύνει κατά μέσο όρο 2-3 άλλους, η ανοσία αγέλης, σε αυτήν την περίπτωση (απουσία εμβολίου), επιτυγχάνεται όταν νοσήσει από 60-80% του συνολικού πληθυσμού. Σύμφωνα, όμως, με τα τελευταία στατιστικά στοιχεία, το 15% των προσβεβλημένων ατόμων από τον κορωνοϊό παρουσιάζει σοβαρά συμπτώματα που απαιτούν νοσοκομειακή περίθαλψη, ενώ μέχρι και το 5% από αυτούς θα χρειαστούν νοσηλεία σε μονάδα εντατικής θεραπείας. Η θνητότητα της νόσου, γενικά, σε ορισμένες χώρες, ξεπερνά ακόμη και το 10%, ενώ στην Ελλάδα μόλις αγγίζει το 4%, γεγονός που σημαίνει ότι η εγκαθίδρυση ανοσίας αγέλης σε μία χώρα, απαιτεί εκατομμύρια ασθενείς και αναρίθμητους νεκρούς από κορωνοϊό.
Γενικότερα, η πανδημία του κορωνοϊού δεν ενδείκνυται για επίτευξη ανοσίας αγέλης, διότι ο ιός SARS-CoV-2 δεν έχει προστατευτικό εμβόλιο, η έρευνα για φάρμακο δεν έχει δώσει κάποιο αποτελεσματικό σκεύασμα, ο βαθμός πρόκλησης ανοσίας είναι άγνωστος, η νόσος προκαλεί σοβαρά συμπτώματα, μέχρι και θάνατο, οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν γιατί ορισμένα άτομα προσβάλλονται σοβαρότερα, ενώ άλλα, ιδίως τα νεότερα, σε ήπιο βαθμό ή δεν νοσούν καθόλου, αλλά και διότι πιθανή εξάπλωση του COVID-19 θα προκαλούσε κατάρρευση των υγειονομικών δομών κάθε χώρας.
Επίλογος
Η ανοσία αγέλης προκύπτει όταν μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε μια κοινότητα αποκτά ανοσία σε ένα μεταδοτικό μολυσματικό νόσημα, λόγω εμβολιασμών ή προηγηθείσας νόσησης, διακόπτοντας την περαιτέρω διασπορά του. Με την εγκαθίδρυσή της, σε πολλές ιικές ή βακτηριακές λοιμώξεις που μεταδίδονται από άνθρωπο σε άνθρωπο, η αλυσίδα μετάδοσης μπορεί να σπάσει και η εξάπλωση να διακοπεί. Η κοινωνική, όμως, αυτή ανοσία, αν και έχει αρκετά καλά αποτελέσματα σε λοιμώξεις όπως της γρίπης, σε περιπτώσεις ανεξερεύνητων ιών, χωρίς εμβόλιο ή θεραπεία, όπως είναι ο κορωνοϊός, αποτελεί επικίνδυνο πείραμα, που όπως φαίνεται και από τα υπάρχοντα στοιχεία σε χώρες που στρατηγικά την επέλεξαν, στοιχίζει δεκάδες χιλιάδες ζωές, χωρίς να δίνει απτά αποτελέσματα και οφέλη για την υγεία του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.
