Τι είναι ο Νεοφιλελευθερισμός;

Ο Φρίντριχ Α. Χάγιεκ (1899- 1992), υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους πολιτικούς και οικονομικούς θεωρητικούς που επηρέασαν όσο λίγοι του είδους τους την εξέλιξη των οικονομικών θεωριών. Γεννημένος και εκπαιδευμένος στην Αυστρία εντάχθηκε σε αυτό που ονομάστηκε αργότερα αυστριακή σχολή οικονομικής θεωρίας, επηρεασμένος από τον δάσκαλό του και επίσης σημαντικό οικονομολόγο Λούντβιχ φον Μίζες.
H θεωρία του Χάγιεκ αν και στα αρχικά στάδια της δεν «συγκίνησε» ιδιαίτερο κοινό, με την πάροδο του χρόνου, έγινε ο θεμελιωτής του οικονομικού κινήματος του νεοφιλελευθερισμού, του οποίου οι πρακτικές εφαρμόζονται έως και σήμερα. Ο Χάγιεκ, εισάγει πολλές καινοτομίες στη θεωρία του, η οποία αντιτίθεται ουσιαστικά στην οικονομική ορθοδοξία της εποχής τον κεϋνσιανισμό. Πολλές βασικές αρχές του, η υπεροχή της αγοράς ως καλύτερου τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας, θεωρούνταν από την μεταπολεμική κοινωνία εκτός από αδιανόητες, αστείες. Ωστόσο όπως έγραψε αργότερα ο ονομαστός μαθητής του από τη Σχολή του Σικάγου, Μίλτον Φρίντμαν, ο Χάγιεκ θα επιβεβαιώνονταν σωστός  και η κοινωνία λάθος.
Ήδη από τα πρώτα του έργα, ο νομπελίστας οικονομολόγος, αναφέρεται τόσο στην τεράστια σημασία της αγοράς όσο και στον ρόλο του κράτους και των παρεμβάσεών του στην πρώτη. Για τον ίδιο, η αγορά ταυτίζεται με την κοινωνία.. Η αγορά είναι ο μόνος αξιόπιστος θεσμός που εξασφαλίζει στο άτομο την απόλυτη ελευθερία, (τυπική ελευθερία- μη απαγόρευση), ώστε κάθε ξεχωριστή οντότητα να θέτει τους δικούς της στόχους και προτεραιότητες. Δημιουργεί έτσι μια αυθόρμητη ευταξία (spontaneous market order), η οποία ρυθμίζει με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο τον τρόπο οργάνωσης των σύγχρονων κοινωνιών. Κανείς δεν έχει την συσσωρευμένη γνώση για να μπορέσει μέσω ενός κεντρικού σχεδίου να οργανώσει την οικονομία και να καλύψει εσαεί τις ανάγκες των ανθρώπων. «Η λύση στο οικονομικό πρόβλημα της κοινωνίας είναι ένα ταξίδι προς το άγνωστο, μια προσπάθεια για την ανακάλυψη νέων τρόπων να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα από ότι τα κάναμε πριν» , γεγονός που ανάγει την αγορά και τις αξίες της (ανταγωνισμός) στον πλέον κατάλληλο και ορθό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας. Μόνο μέσω αυτής μπορούν να κατανεμηθούν σωστά οι πόροι στα άτομα της κοινωνίας, μέσω της αναγνώρισης της συμβολής και προσφοράς τους σε αυτή (value). Ανάλογα την προσφορά του ατόμου στην κοινωνία της αγοράς ικανοποιούνται και οι ανάγκες του. Ο, τι είναι αδιάφορο για την αγορά είναι αδιάφορο και για την κοινωνία. Ακόμα και όταν η αγορά η ίδια παράγει ανισότητες, αυτό δεν είναι ανησυχητικό γιατί, «το γεγονός ότι οι δυνατότητες των φτωχών σε μια ανταγωνιστική κοινωνία είναι πολύ πιο περιορισμένες από ότι αυτές των πλουσίων, αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι σε μια τέτοια κοινωνία οι φτωχοί είναι πολύ πιο ελεύθεροι από ένα άτομο που απολαμβάνει περισσότερες ανέσεις σε μια διαφορετικού τύπου κοινωνία».
Παράλληλα, ο Χάγιεκ εναντιώνεται στο ρόλο του κράτους ως ρυθμιστή της οικονομίας. Το κράτος δεν μπορεί μέσω κεντρικού σχεδιασμού να οργανώσει την κοινωνία γιατί αυτό οδηγεί στην υποκειμενική αξιολόγηση αναγκών ως περισσότερο η λιγότερο σημαντικών. Αυτό όμως προϋποθέτει την ύπαρξη ενός ενιαίου ηθικού συστήματος. Με αυτό τον τρόπο αναιρείται η ελεύθερη βούληση των ατόμων για την επίτευξη διαφορετικών στόχων και το κράτος μετατρέπεται σε «ηθικό θεσμό» . Έτσι αντιτίθεται σε κάθε μορφή παρέμβασης του κράτους στην αγορά, από τον κολεκτιβισμό, μέχρι την ήπια μορφή δημόσιων οικονομικών πολιτικών. Γι αυτόν, δεν υπάρχει ένας τέτοιος ηθικός κώδικας. Η προσπάθεια να κατευθυνθεί όλη η οικονομική δραστηριότητα σύμφωνα με ένα σχέδιο, θα εγείρει αμέτρητα ερωτήματα τα οποία μπορούν να απαντηθούν μόνο μέσω ενός ηθικού κανόνα , ο οποίος θα είναι υποκειμενικά σύμφωνα με τις αξίες αυτών που κατέχουν την εξουσία. Το κράτος πρέπει να είναι παρών μόνο για να διαφυλάσσει την τήρηση των νόμων και το κράτος δικαίου το οποίο παράγει οικονομική ανισότητα, η οποία όμως δεν είναι σχεδιασμένη να πλήξει συγκεκριμένα πρόσωπα με συγκεκριμένο τρόπο.
Στην καρδία της θεωρίας του βρίσκεται όπως και στην κλασσική φιλελεύθερη θεωρία, η πρωταρχική σημασία της ατομικότητας. Ο δυτικός πολιτισμός είναι, από εκ θεμελίων πολιτισμός της ατομικότητας και ως εκ τούτου, ολόκληρή οι κοινωνία πρέπει να υπηρετεί τους σκοπούς και της ανάγκες του κάθε ατόμου και όχι το αντίστροφο. Το άτομο πρέπει να είναι ελεύθερο να κάνει τις επιλογές που θέλει, χωρίς να υποτάσσεται σε ένα σύνολο στόχων και κανόνων που ορίζονται από κάποιον εξωτερικό παράγοντα. Το μέσο για να αποκτήσουν τα άτομα αυτή την ελευθερία είναι το χρήμα. Για τον Χάγιεκ το χρήμα είναι ένα από τα μεγαλύτερα όργανα ελευθερίας που επινόησε ποτέ ο άνθρωπος. «Είναι το χρήμα που σε αυτή την κοινωνία (της αγοράς) ανοίγει εκπληκτικό εύρος δυνατοτήτων στους φτωχούς ανθρώπους, το οποίο μερικές μόνο γενιές πριν ήταν ανοιχτό μόνο στους πλούσιους» . Ο καθένας αμείβεται σύμφωνα με το τί προσφέρει στους άλλους μέσα στην αγορά και όχι με κάποια υποκειμενική αποτίμηση της ηθικής του αξίας (merit). Το χρήμα είναι το μέσο της πραγματικής ελευθερίας του ατόμου μέσα στην κοινωνία- αγορά.
Παρόλα αυτά η θεωρία του έχει πολλά κενά. Αρχικά η σχέση κοινωνίας- αγοράς με τη δημοκρατία. Ο Χάγιεκ υποστηρίζει πως το άτομο είναι ελεύθερο όταν δρα στην αγορά χωρίς περιορισμούς και δεσμεύσεις σε άλλους. Όχι μόνο δεν δίνει σημασία στο πολίτευμα αλλά στρέφεται και εναντίον της δημοκρατίας καθώς οι πλειοψηφίες δεν είναι «εκπολιτισμένες» και αναπτύσσουν μια κατ’ επίφαση ηθική που λειτουργεί υπέρ των συμφερόντων της πλειοψηφίας . Έτσι, η δημοκρατία δρα στην ουσία αντίθετα με τις αξίες της ελευθερίας και τάσσεται στην μεριά πιο αυταρχικών καθεστώτων τα οποία διασφαλίζουν τον μέγιστο βαθμό ελευθερίας, καθώς «δεν υπάρχει τίποτα κακό η ανήθικο στο να προκρίνουμε μια δικτατορία του καλού». Ένα άλλο ερώτημα το οποίο προκύπτει από την ανάλυση του Χάγιεκ είναι η αυταπόδεικτη αποτελεσματικότητα της αγοράς. Την ίδια στιγμή που ο σοσιαλισμός περιγράφεται ως μια υποτροπή της «φυλετικής ηθικής» (tribal ethics) και ως εκ τούτου παραπέμπει στις μικρές κοινωνίες- κοινότητες του παρελθόντος στις οποίες οι τα μέλη υποτάσσονταν σε ένα συλλογικό συμφέρον, η αγορά από την άλλη είναι μια καινοτομία της σύγχρονης κοινωνίας που όπως φαίνεται στην ιστορία (!) έχει πετύχει όπου έχει εφαρμοστεί. Τέλος όσον αφορά το χρήμα, το οποίο λειτουργεί ως το μέσο της ελευθερίας του κάθε ατόμου, δεν υπάρχει αναφορά στο πώς αυτό αποκτιέται από τα άτομα, αλλά και στο πώς αντιμετωπίζει αυτούς που από κληρονομιά έχουν αποκτήσει αγαθά που δεν θα δικαιούνταν σύμφωνα με τους κανόνες της αγοράς.
Εν κατακλείδι, ο Χάγιεκ εισάγει πολλές καινοτόμες ιδέες, οι περισσότερες εκ των οποίων συναντώνται στους λόγους σύγχρονων πολιτικών, επιστημόνων, αλλά και γενικότερα στο δημόσιο διάλογο. Ως πνευματικός πατέρας του πολιτικοοικονομικού κινήματος του νεοφιλελευθερισμού επηρέασε με τη θεωρία του ολόκληρες κοινωνίες που ακόμα και σήμερα συνεχίζουν να πιστεύουν σε αυτές. Παρόλα τα κενά και τις αμφισημίες της θεωρίας του παραμένει ένας μεγάλος θεωρητικός του 20ου αιώνα που άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του σε γενιές πολιτικών όπως η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Ρόναλντ Ρέιγκαν.