Τύχη και εξέλιξη

Στην ελληνική φιλοσοφία και κατ’ επέκταση στη δυτική σκέψη, διατυπώθηκαν δύο φαινομενικά αντιμαχόμενες απόψεις.
Ο Πλάτωνας εισήγαγε τη θεωρία των ιδεών, οι οποίες είναι τα αιώνια αρχέτυπα των αισθητών, υλικών πραγμάτων· υπερβατικές φόρμες που γίνονται αντιληπτές μόνο με τη λογική και όχι με τις αισθήσεις.
Από την άλλη ο Ηράκλειτος είναι γνωστός για την ιδέα της συνεχούς αλλαγής που διέπει ως νόμος το σύμπαν. Δική του είναι η φράση «Κανείς δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές». Το ρητό που χαρακτηρίζει τη φιλοσοφική του σκέψη είναι: «Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν».
Τι θέση παίρνει η επιστήμη σε αυτή τη διαμάχη; Δεν παίρνει θέση. Της το απαγορεύει το αίτημα της αντικειμενικότητας, που είναι η μόνη απαίτηση, προϋπόθεση και υποχρέωση γι’ αυτήν.
Σπουδάζοντας, λοιπόν, η επιστήμη το σύμπαν και τα συστήματα που περιλαμβάνει (π.χ. τη βιόσφαιρα, το σύστημα που ανήκει ο άνθρωπος), διαπιστώνει ότι κάθε φαινόμενο, κάθε γεγονός, κάθε γνώση συνεπάγονται αλληλεπιδράσεις που από μόνες τους είναι γενεσιουργές μετατροπών στα μέρη που αποτελούν το σύστημα, δικαιώνοντας έτσι τη σκέψη του Ηράκλειτου. Από την άλλη, βασική επιδίωξη της επιστήμης κατά την ανάλυση των φαινομένων είναι να ανακαλύψει αυτά που μένουν αμετάβλητα, σταθερά και αιώνια. Να βρει δηλαδή τις σχέσεις που παραμένουν «αμετάτροπες», και αυτές είναι ό,τι ονομάζουμε φυσικούς νόμους. Μέσα στην άπειρη ποικιλία των φαινομένων, των μετατροπών και αλληλεπιδράσεων, αυτό που η επιστήμη αναζητά είναι οι αμετάτροπες των φαινομένων. Μπορούμε, λοιπόν, να ισχυριστούμε ότι μέσα στην επιστήμη υπάρχει κάποιο πλατωνικό στοιχείο.
Προκαλεί θαυμασμό και δέος το κατόρθωμα της σύγχρονης βιολογίας να φθάσει ακριβώς στις αμετάτροπες σχέσεις της ζωής, τους θεμέλιους λίθους, δηλαδή, της βιόσφαιρας, μέσα στην οποία εμφανίστηκε και εξελίχθηκε και ο άνθρωπος.
Να δώσουμε ένα παράδειγμα. Γνωρίζουμε σήμερα ότι, από το βακτήριο ίσαμε τον άνθρωπο, όλα τα έμβια όντα, ανεξαιρέτως, «χτίζονται» από τα ίδια υλικά (πρωτεΐνες και νουκλεϊνικά οξέα) και τους ίδιους χημικούς μετασχηματισμούς. Πώς, λοιπόν, γίνεται και κάθε είδος διατηρεί αναλλοίωτη, «αμετάτροπη», την «καμωσιά» που το χαρακτηρίζει και το ξεχωρίζει από κάθε άλλο;
Σήμερα, η βιολογία έχει δώσει την απάντηση στο παράδοξο αυτό. Η βασική βιολογική αμετάτροπη είναι το DNA. Τα συστατικά του, δηλαδή τα νουκλεοτίδια, αποτελούν το λογικό ισοδύναμο ενός αλφαβήτου με το οποίο έχει γραφτεί όλη η ποικιλία των δομών και λειτουργιών που κλείνει μέσα της η βιόσφαιρα. Επιπλέον, η απαράλλακτη αναπαραγωγή σε κάθε κυτταρική γενεά του κειμένου που έχει γραφτεί (υπό τη μορφή μιας αλύσου νουκλεοτιδίων) μέσα στο DNA, είναι εκείνη που διασφαλίζει την αμετατροπία του είδους.
Το κύτταρο είναι μια πραγματική μηχανή, ένας μικροσκοπικός ωρολογιακός μηχανισμός. Είναι ένα σύστημα εντονότατα συντηρητικό, αντιτίθεται σε κάθε αλλαγή, είναι κλειστό στον εαυτό του, και απολύτως ανίκανο να δεχτεί οποιαδήποτε υπόδειξη από τον εξωτερικό κόσμο. Εν τούτοις, η φυσική μας διδάσκει ότι καμιά μικροσκοπική οντότητα δεν μπορεί να γλυτώσει από διαταράξεις κβαντικής κλίμακας. Η συσσώρευση τέτοιων διαταράξεων στους κόλπους ενός μικροσκοπικού συστήματος, θα αλλοιώσει τη δομή του βαθμιαία αλλά αναπόδραστα. Την αλλοίωση αυτή θα κληροδοτήσει στις επόμενες γενιές κυττάρων η “ανατυπωτική” ικανότητα του DNA.
Λέμε ότι αυτές οι αλλοιώσεις είναι συμπτωματικές, ότι συμβαίνουν στην τύχη. Και εφόσον αποτελούν τη μόνη δυνατή πηγή τροποποιήσεων του γενετικού κώδικα, που με τη σειρά του είναι η μόνη παρακαταθήκη των κληρονομικών δομών του οργανισμού, αναγκαστικά προκύπτει το συμπέρασμα ότι μόνο η τύχη είναι η πηγή κάθε “καινοφάνειας”, κάθε δημιουργίας μέσα στη βιόσφαιρα. Η καθαρή τύχη, η τύχη και μόνο, απόλυτη αλλά τυφλή ελευθερία, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του απαράμιλλου οικοδομήματος της εξέλιξης.
Οι παραπάνω σκέψεις μας οδηγούν ακόμα πιο πέρα: Είδαμε ότι το κύτταρο είναι ένας κλειστός και συντηρητικός μηχανισμός που με κάθε τρόπο εξασφαλίζει τη διατήρησή του. Πάνω σε αυτό βασίζονται όλες οι ιδιότητες των έμβιων όντων. Όμως, όπως μόλις πριν είπαμε, η εξέλιξη έχει τη ρίζα της στις ατέλειες ακριβώς του διατηρητικού αυτού μηχανισμού. Επομένως, σαν φυσικό συμπέρασμα προκύπτει ότι η εξέλιξη δεν είναι καθόλου ιδιότητα των έμβιων όντων. Η εξέλιξη στη βιόσφαιρα έχει την πηγή της στις διαταράξεις, στους «παρασιτικούς» θορύβους, και γίνεται δυνατή χάρη στη διάταξη διατήρησης του τυχαίου, δηλαδή, την ανατυπωτική ικανότητα του DNA.
(*) Δρ. Μηχανικός       τ. Δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Αναφορές:
Ζ. Μονό, Η τύχη και η αναγκαιότητα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1997

Ολα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/